5 مورد درباره صنایع دستی سفالگری در ایران

هنر سفالگری و صنایع دستی سفالگری از جمله هنر های بسیار کهن و از قدیمی ترین دست سازه های بشر به شمار می‌ رود و به جرأت می‌ توان گفت از کامل ترین هنر ها است. انسان های اولیه زمانی که برای بقای زندگی خود به دنبال غذا و مواد خوراکی می گشتند؛ به مرور متوجه قابلیت ها و شکل گیری راحت گل رس و به اصطلاح هنر سفالگری شدند.

قدمت چند هزار ساله و بسیار زیاد هنر سفالگری عیان و قابل فهم است اما هنوز به درستی مشخص نشده است که انسان دقیقا از چه زمانی شروع به ساختن ظروف و وسایل مورد نیازش از ترکیب آب و گل رس کرده است. پیش از رواج شیشه گری و ظروف و لوازم شیشه ای، وسایل سفالی و سفالینه های دست ساز ابزار مورد نیاز مردم برای زندگی ای راحت تر را تامین می کردند.

هنر سفالگری

سفالگری تاریخچه ای بسیار طولانی در تاریخ ایران و جهان دارد، به‌همین دلیل است که آن را به عنوان یکی از مهم‌ ترین اختراعات بشر می‌ شمارند.

هنر سفالگری از دید مُورخان و باستان‌ شناسان از مهم‌ ترین مظاهر هنری است که توانسته مفاهیم عرفانی بسیاری را در اشکال خود جای دهد. واقعیت آن است که تاریخچه و خواستگاه اصلی سفالگری تاکنون آشکار نشده، بر اساس بررسی‌ های انجام شده، فرضیات و آثار کشف شده حاصل از یافته‌ های کهن، مُورخان بین کشورهای آسیای شرقی، در سرزمین باستانی سومر به عنوان خواستگاه اصلی سفالگری تردید هایی دارند.

با یک دید کلی و مناسب می‌ توان گفت یافته‌ های مُورخان حاکی از آن هستند که برای اولین بار سفالگری از کشورهای ژاپن، چین، ایران و به‌ طور کلی توسط مردم شرق آسیا حدود 14 هزار سال پیش از میلاد مسیح کشف و مورد استفاده قرار گرفته است.

به طور کلی سفالگری در کنار کشاورزی و دامداری که جزء مشاغل اصلی آن زمان محسوب می‌شد. نحوه ساخت ظروف سفالی اولیه به گونه‌ ای بود که این وسیله با ایجاد یک سوراخ داخل یک گلوله گلی و یا با شکل‌ دهی گل به صورت یک رشته مار مانند و قرار دادن رشته به شکل مارپیچ و لایه به لایه روی هم ساخته می‌ شدند.

تاریخچه هنر سفالگری در ایران

ایرانیان نیز از این قاعده مستثنی نبوده و می‌ توان گفت که بیشتر از هر ملت دیگری از ابتدای پیدایش صنایع دستی سفالگری با این هنر خو گرفت و از آن بهره می‌برد.

از جایی که فلات ایران یکی از مهم‌ ترین مناطق در آسیای غربی به شمار می‌ آمد، می‌ توان گفت که این منطقه در پیدایش و گسترش این صنعت در اقصی نقاط کشور نقش تاثیر به‌ سزایی داشت. بسیاری از اشیای سفالی طی کاوش‌ های باستان‌ شناسی در ایران زمین کشف شده است و حتی تمدن آن‌ ها به هشت تا ده هزار سال پیش از میلاد باز می‌گردد. از این رو بسیاری از مُورخان، تمدن ایران را از نخستین تمدن‌ های آغازگر صنعت هنر سفالگری می‌ دانند.

با توجه به نکاتی که تا به حال به آن‌ ها اشاره شد، سفالگری در کشور ایران دارای تاریخ بسیار کهن می‌ باشد. علت این سخن آن است که مُورخان توانستند به اثبات برسانند که آریایی‌ ها قبل از میلاد مسیح و آغاز هزاره سوم سفالگری را آغاز کرده بودند.

با توجه به مطالب گفته شده می‌ توان مهم‌ ترین نوآوری در سفال ایرانی را مربوط به دوران ماد ها دانست که منجر به ساخت ظروف لعاب دار شد. البته پس از این دوران نیز ایرانیان از سنت‌ های دیرین خود دست نکشیدند و علاوه بر آن تلاش‌ های زیادی در ارتقا و تغییرات در این صنعت کردند.

هنر سفالگری در ایران، در دوره‌ های مختلفی نظیر دوره هخامنشی، دوره سلجوقی، دوره زندیه، دوره ساسانیان و دوره صفویه به‌طور چشم‌ گیری فعال بوده تا آنجا که جزء مشاغل سودآور در هر کدام از دوران نام برده به حساب می‌آمد. امروزه صنایع دستی سفالی بسیار زیادی از دوره‌ های مختلف در ایران کشف شده است که هر یک از آنان بیانگر یک تاریخ مصور برای مردم حال حاضر می‌ باشند.

صنایع دستی سفالگری یکی از دیرینه‌ ترین هنر های دستی شناخته شده می‌ باشد، که نه تنها در ایران بلکه توسط مردم اقصی نقاط جهان مورد استفاده قرار می‌ گیرد. به همین دلیل است که ساختار این سفال‌ ها به همراه نقش و نگارهایی که بر روی آن‌ها شکل بسته‌ اند نمایانگر تاریخ و فرهنگ مردمان یک تمدن می‌ باشد.

انواع سفال در صنایع دستی سفالگری:

۱- سفال بی لعاب

سفال بی لعاب به سفالی گفته می شود که فاقد پوشش لعاب باشد. ساخت سفالینه های بی لعاب مقدم بر سفالینه های لعاب دار می باشد و قور سفالینه بی لعاب در کنار سفالینه های لعاب دار در طول تاریخ به علت کاربرد آن در زندگی روزمره مردم بوده است. سفالینه های بی لعاب معمولاً با گل خمیری به رنگ های نخودی، قرمز و خاکستری، و بیشتر در اشکال کوزه، خمره، آبخوری، کاسه و پیاله، بشقاب و قمقمه ساخته می شوند.

۲- سفال خاکستری یا سفال خاکستری سیاه

نوعی سفال به رنگ سیاه، خاکستری و بندرت متمایل به زرد یا قرمز براق و درخشان و فلز گونه بسیار محکم و چرخ ساز و در اشکالی بدیع و نو ظهور که هم زمان با آغاز عصر آهن و مصادف با ورود اسقرار جوامع آریایی به خلاف ایران در لایه های باستانی نیمه دوم هزاره دوم تا اوایل هزاره اول محوطه های سیلک کاشان، خوروین، قیطریه، حوزه گیلان، حوزه مازندران و خراسان و … ظاهر می گردد و پس از رواج گسترده ای در پهنه فلات ایران در حدود سده سوم قبل از میلاد و نزدیک به تشکیل دولت پارت از رونق می افتد.

سفال خاکستری بیشتر شامل سفالینه های لوله درازی است که از منقار پرندگان نظیر حواصیل و غیره اقتباس شده است. هنرمند صنایع دستی سفالی با رسم حرکت منقار بدون اینکه وارد جزئیات شود بیننده را شیفته طبیعت گرایی خود می کند.

برخی از آن سفالینه ها به رنگ خاکستری و سیاه یک دست هستند. بعضی با خطوط داغداری و زیگزاک و زمانی با خطوط کنده به شکل برگ های زیتون تزئین شده اند. این تزئینات در بدنه زیر گردن و دسته سفالینه انجام شده است. در اندکی از موارد نقش خورشید و ماه به صورت نیمه برجسته در محل اتصال لوله ها به بدنه یا محل چرخش آن ها نقش شده است. بعضی از باستان شناسان ظهور و تولید سفال خاکستری – سیاه را به اقوام مهاجر جنگجو و اسب سوار آریایی نسبت می دهند و از آن به عنوان یک پدیده فرهنگی در آغاز عصر آهن در آسیای جنوبی نام می برند.

۳- سفال داغ دار

سفال داغ دار به سفال هایی گفته می شود که سفالگر قبل از آنکه سفال را به کوره ببرد نقوش را با استفاده از مهره های سنگی یا استخوانی و حتی با ناخن بر روی سفال می کشد و پس از پخته شدن سفال اثر این عمل تزئینی که اصطلاحاً داغ نامیده می شود بر روی صفال باقی می ماند. شیوه های داغ کردن کوره از ادوار پیش از تاریخ تاکنون درمیان سفالگران معمول است.

۴- سفال قرمز

نوعی سفال قرمز رنگ چرخ ساز گاه منقوش و گاه با نقش کنده که نمونه هایی مشخص آن با شوش دوم از هزاره سوم پیش از میلاد آغاز می شود.

۵- سفال قرمز رنگ منقوش

نوعی از سفال قرمز رنگ آجری و شتری رنگ و دست ساز و کم مقاومت که غالباً به شکل کاسه و بشقاب در اولین لایه های باستانی محوطه های تپه چشمه علی ری، سیلک تپه شهریار و… و نقاط دیگر متعلق به حدود هزاره پنجم قبل از میلاد دیده می شوند.

در سفال قرمز رنگ سطح داخلی و بیرونی با طرح های هندسی که در فواصل آن ها حیواناتی در حال جست و خیز و جنبش می باشند نقاشی شده و هنرمندان این نقوش را با خطوط ساده و به صورت استایلیزه نشان داده اند.

برخی از باستان شناسان سفال قرمز رنگ منقوش را یک پدیده فرهنگی می دانند و از آن به عنوان تمدن سفال قرمز رنگ منقوش نام می برند. عده ای این گونه سفال را پدیده فنی می دانند که ناشی از جنس خمیر سفال و میزان درجه حرارت کوره است. نظر دوم منطقی تر به نظر می رسد، به طور مثال اگر درجه حرارت بالا باشد و در خمیر سفال اکسید آهن وجود داشته باشد و هنگام پختن میزان اکسیژن زیاد باشد سفال به رنگ قرمز در می آید و با کاهش اکسیژن به رنگ تیره و کم شدن حرارت باعث رنگ صورتی می شود.

ابزار مورد نیاز برای صنایع دستی سفالگری

هنر سفالگری، هنری انعطاف پذیر است و طرح ها و نقوش به کار رفته در آن از قانون خاصی پیروی نمی کنند. هر هنرمند سفالگر، با توجه به علایق شخصی، تفکرات خاص خود و بینش و زاویه دید نادرش، نقوشی خاص را در محصول سفالی خود پیاده می کند که سبب تنوع بسیار در این هنر شده است.

گوناگونی موجود در هنر سفالگری، نیاز داشتن به ابزار خاص و بسیار را ایجاد کرده که البته باید توجه داشت که با وسایلی کم و محدود و مقدار بسیاری خلاقیت، می توان محصولی چشمگیر را تولید کرد. از رایج ترین لوازم اولیه و شاید مورد نیاز ترین ابزار ها: گل رس، چرخ سفالگری، ابزار تراش دهنده، حوله و اسفنج، سیم قطع کننده و مشته را می توان نام برد.

خاک رس در هنر سفالگری

شاید این سوال به وجود بیاید که چرا هنرمندان سفالگری، گل تهیه شده از خاک رس را برای تهیه ظروف سفالی و صنایع دستی سفالگری برگزیده اند. خاک رس از فواید بسیاری برخوردار است و قابلیت سم زدایی دارد. اثرات بهداشتی که این خاک بر پوست، سیستم گوارش، پوست، سیستم ایمنی بدن و اندام‌ های داخلی می گذارد نیز قابل توجه است. این خاک حاصل خاکستر آتشفشان های سالیان درازی است که در مناطق مختلفی یافت می شود.

شکل پذیری و حالت بخشی آسان و مناسب گل رس در مقابل دیگر مخلوط های آب و خاک، سبب برتری آن شده است. گل رس به دستگاه و سیستم گردش خون کمک فراوانی می کند و گردش خون مناسب سلول های مرده پوست را از بین می برد. تنفس خاک رس و یا قرار دادن آن روی بخش های عفونت کرده و التهابات ناشی از آلرژی، برای رفع آن بسیار موثر و مشکل گشا است.

نوشته شده توسط شرکت دیجیتال مارکتینگ فیبی لند.