اگر بخواهیم هنر تذهیب در نگارگری را در یک جمله معنا کنیم میتوان گفت : هنر آراستن کتب دینی و تاریخی، بناها، تابلوها و سایر آثار هنری با نقوش زرین و رنگارنگ ! تذهیب هنری ایرانی اسلامی است که نقش های بدیع و زیبا درکتاب های تاریخی و مذهبی و قرآن ایجاد می کند معنوی ترین بخش نگارگری ایران است. برخی هنرمندان، تذهیب را زیرمجموعه‌ای از نگارگری ایرانی می‌دانند؛ اما ویژگی‌های منحصربه‌فرد این هنر، آن را در طول زمان به رشته‌ای مستقل تبدیل کرده است.
میخوای بیشتر از هنر نگارگری بدونی ؟ این مطلب رو بخون
تذهیب چیست ؟
تذهیب به کلمه‌ای عربی با ریشه “ذهب” (به معنی طلا) اشاره دارد که به معنای طلاکاری و زراندود کردن است. این هنر به‌عنوان یک شاخه از هنر نگارگری شناخته میشود و طراحی، رنگ‌آمیزی و طلاکاری از اصول اصلی در خلق آثار تذهیب به شمار می‌روند. هنرمندانی که در این رشته فعالیت می‌کنند، با نام “مذهّب” شناخته می‌شوند. در طول تاریخ و با گذر زمان، تغییرات زیادی در ساختار آثار تذهیبی هنرمندان رخ داده است، اما همچنان استفاده از خطوط زرین و طراحی خطوط سیاه از مهم‌ترین ویژگی‌های این هنر به حساب می‌آید.
هنر تذهیب در نگارگری می‌تواند به عنوان مجموعه‌ای از نقش‌های بدیع و زیبا در نظر گرفته شود که نقاشان برای زیباسازی کتاب‌های مذهبی، علمی، فرهنگی، تاریخی، دیوان اشعار، قرآن و جنگ‌های هنری از قطعه‌های زیبای خط استفاده می‌کنند.
تذهیب، به عنوان بخشی از هنر نگارگری ایرانی، در گذشته بیشتر برای زینت‌بخشی حاشیه‌های کتب تاریخی و مذهبی، به ویژه قرآن کریم، استفاده می‌شد. این هنر از قبل از ظهور اسلام در ایران رواج داشته است، اما به دلیل عدم حمایت و توجه کافی به آن و نیز کمبود هنرمندان فعال در این زمینه، امروزه به یکی از مهجورترین هنرهای تجسمی تبدیل شده است.
این هنر در دوره‌های گذشته اصولاً در خدمت خوشنویسی و نگارگری بوده و به صورت کمتری به عنوان تابلوی مستقل در حوزه تذهیب مشاهده میشود؛ به عبارتی، تذهیب بیشتر به عنوان هنر مقدس ایرانی در خدمت کتاب‌آرایی بوده است. بدون شک، یک کتاب چندصد صفحه بدون هیچ نقش و نگار و رنگی برای خواننده و بیننده آن خسته کننده و کسالت‌آور است و در اینجا هنر تذهیب برای زینت‌بخشی و زیباسازی آن به کار می‌رود. برخی هنرمندان، تذهیب را مشابه کراواتی که بر روی پوشاک می‌باشد، بر روی کتاب‌ها تشبیه کرده‌اند.
نظر استاد سمیه رشیدی راجب تذهیب در نگارگری
هنر تذهیب یا زراندود یا طلاکاری یا نقوش سنتی برگرفته از نباتات و نقوش هندسی، از زیرشاخه های هنر نگارگری ست. که البته برای خود وسعت گرفته است. این هنر به دلیل مجرد بودن می تواند بر روی بسیاری از لوازم کاربردی و تزیینی مورد استفاده قرار گیرد. این هنر به در هر جایی که به کار رود، بعد معنوی به آن می‌بخشد. هنری بر پایه تکرار نقوش ختایی و اسلیمی‌ست. تذهیب نیز همچون نقاشی دارای مکاتبی است و هر مکتب شعبه هایی دارد مکاتب بر اساس دوره های تاریخی است و شعبه ها بر اساس مراکزی که در آن فکر مشغول به فعالیت هستند. نگارگران با فراگرفتن اصول نگارگری زیرشاخه های اصلی آن مانند تذهیب و تشعیر و گل و مرغ را خیلی سریع می‌توانند یاد بگیرند.
دوره های نگارگری که در آکادمی رشیدی تدریس میشود چی چیزهایی هست ؟
هنر تذهیب در شمار ظریف‌ترین هنرهای ایرانی قرار دارد. از تذهیب در کنار هنرهایی مانند نگارگری، مینا کاری، خاتم کاری و مرصع به‌عنوان اصیل‌ترین هنرهای ایرانی یاد می‌کنند. این هنر زیرمجموعه‌ای از شاخه هنرهای تجسمی است و در حالت کلی طرح‌های آن را بر اساس سه الگوی زیر تقسیم‌بندی می‌کنند:
نقوش اسلیمی
نقوش ختایی
نقوش مشعر (تشعیر)
نقوش اسلیمی
ایرانیان بعد از آشنایی با خطوط عربی و استفاده از آنها در تزئین کتب خطی، به طرح و ذوق خود اضافه کردند و به تدریج برآیندی به دست آوردند که حاشیه‌ها، سرلوحها، آغاز و پایان کتب مقدس را با استفاده از ساقه‌ها، گل‌ها و برگ‌ها با استفاده از طلا زینت بخشند. به همین دلیل، هنر تذهیب به شکلی اسلیمی و خطائی رایج و شایع شد. اصطلاح “اسلیمی” در واقع نسبت مستقیم به اسلام دارد و هنرمندان ایرانی آن را برای ترکیب بندی تذهیب اختراع کردند. این اصطلاح مرتبط با دوره‌ای است که ایرانیان به اسلام گرویده بودند و قبل از آن وجود نداشته است. در طراحی با نقوش اسلیمی، از الگوهای هندسی و منظم برای طراحی الگوهای تذهیب استفاده میشود. این الگوها شامل طراحی‌های خط کوفی نیز می‌شوند و به آنها به عنوان نقوش اسلامی اشاره میشود.
نقوش تذهیب بکار رفته در پرچم های مراسم عزاداری ماه محرم
نقوش ختایی
علت نامگذاری ختایی به درستی آشکار نیست، می توان گفت ختایی منسوب به«ختا»ست یعنی شهری که در ادبیات فارسی غالبا ً مترادف باختن بحسن خیزی معرفی شده است . عده ای از طراحان نقش قالی معتقدند که ختایی یعنی ادامه خطر که در این صورت کلمه مزبور بایستی با طلا نوشته شود. خطایی که از ساقه، برگ، و گل های در هم تنیده به شکل مارپیچ با رنگ هایی خاص تشکیل شده است و به نقوش گل و بته نیز معروف است. نقوش ختایی از قرن ششم ه.ق به بعد رواج یافت. از این برگ و گل های به هم پیچیده، در دوران سلجوقی به منظور تزیین مساجد در شهرهای اصفهان، قزوین، اردستان و یزد استفاده شد.
نقوش مشعر (تشعیر)
تشعیر یا رویانگاری به معنای ترکیب نقوش اسلیمی و خطائی به همراه استفاده از تصاویر پرندگان، حیوانات، مناظر طبیعی و چهره‌های انسانی است. این روش در دوران تیموری ابداع شد. در تشعیر، از پرندگان افسانه‌ای مانند هما و سیمرغ، و جانورانی مانند شیر، پلنگ، آهو و برخی از جانوران افسانه‌ای مانند اژدها، بسیار استفاده میشود. یکی از نوع‌های مهم تشعیر، “گرفت و گیر” نام دارد که درگیری حیوانات مختلف با یکدیگر را به تصویر می‌کشد. در تشعیر، اغلب از رنگ‌های محدودی استفاده میشود و رنگ طلایی به طور عمده در آن غالب است. لازم به ذکر است که تشعیرهایی که شامل نقش حیوانات هستند، در تذهیب قرآن مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.
رنگ غالب در تذهیب به سبک تشعیر، رنگ طلایی است و استفاده از رنگ‌های متنوع گیاهی، معدنی و شیمیایی در رنگ‌آمیزی انواع دیگر این هنر رایج‌تر است. رنگ‌های گیاهی شامل عصاره‌های طبیعی از پوست گردو، چای، حنا و صمغ عربی استفاده میشود. رنگ‌های معدنی نیز شامل طلا و سایر فلزات مانند نقره، قلع، سرب و مس است که ترکیب آنها به دست می‌آید. اکسیدهای مختلف فلزات نیز باعث تشکیل رنگ‌های متنوع می‌شوند. همچنین، رنگ‌های روغنی، گواش و آبرنگ نیز رنگ‌های شیمیایی هستند که در تذهیب استفاده می‌شوند.
اغاز این هنر را از دوره ساسانی دانسته اند، با این همه این هنر در دوره قاجار، تیموری و صفوی نیز رواج داشته است و پس از اسلام نیز این هنر در اختیار حکومت های اسلامی قرار گرفت.
در قرون اولیه دوران اسلامی به همان اندازه که به خوشنویسی توجه می‌شد تذهیب نیز مورد علاقه سلاطین و افراد بالادست جامعه بود تا جایی که در نقاط مختلف ایران به خصوص خراسان، مراکزی برای تعلیم و پرورش علاقمندان این هنر به وجودآمد و کم کم هنر تذهیب پیشرفت کرد.
درقرون اولیه دوران اسلامی، خود خطاطان کار تذهیب را به عهده داشته‌اند ولی به تدریج تقسیم کار بین هنرمندان رونق گرفت. به احتمال قوی اول خطاط و خوشنویس کار خود را انجام می‌داد، یعنی نسخه کتاب و یا قرآن را می‌نوشته و در حین کتابت آن مقداری فضا برای تذهیب در صفحات خالی می‌گذاشتند.
تذهیب در زمان شکل‌گیری خود به‌دلیل برخی تشابه‌ها در نقش و طرح، با هنر نگارگری یکسان در نظر گرفته می‌شد؛ اما به مرور زمان جای خود را به‌عنوان هنری مستقل پیدا کرد. مذهبان در طول تاریخ به دربار پادشاهان ایرانی رفت و آمد می‌کردند و مورد توجه حاکمان بودند.
در دوران حکومت سلجوقیان، هنر تذهیب همچنان برای تزیین ساختمان‌ها و وسایل مختلف استفاده می‌شد. با آغاز حکومت تیموریان، هنر تذهیب شکل جدیدی به خود گرفت و پیشرفت‌های قابل توجهی کرد. در این دوره، هنرمندان از سراسر ایران به دربار پادشاهان تیموری دعوت شده و آثاری بی‌نظیر را خلق کردند. در زمان حکومت تیموریان، کتاب‌خوانی رونق فراوانی داشت و کتابخانه پایتخت، محل کار مذهبان بود. از شیوه‌های اجرای این هنر در دوره‌های مختلف تاریخی با نام “مکاتب تذهیب” یاد میشود.
بیشترین کاربرد هنر تذهیب در دوره حکومت تیموریان در تزیین کتاب‌ها و خطاطی بود. این رونق باعث شد کتاب‌خوانی در این دوره به مرور زمان جذابیت بیشتری پیدا کند. در دوره حکومت صفویان نیز، هنر تذهیب در آثار تاریخی، کاشی‌کاری ساختمان‌ها و کتاب‌آرایی ادامه داشت. امروزه، بسیاری از نمونه‌های برجسته هنر تذهیب ایرانی از دوره‌های مختلف تاریخی در موزه‌های بزرگ جهان به چشم می‌خورند.
در دوره صفویان، هنرمندان مذهب ایرانی به سایر کشورها سفر کرده و باعث گسترش هنر تذهیب به دیگر نقاط جهان شدند. تأسیس دانشکده نقاشی ایران و هند محیطی را برای شکل‌گیری این هنر در هند و کشورهای همسایه فراهم کرد. هنرمندان مغول و عثمانی نیز با الگوبرداری از آثار هنرمندان ایرانی در عصر صفویان آثار قابل توجهی خلق کردند.
در زمان حکومت صفویان، اصفهان به مرکز تولید آثار هنری تذهیب و نگارگری تبدیل شد و آثار بسیاری از هنرمندان این دوره همچنان در این شهر محفوظ است. اگرچه پس از دوره صفویان، هنر تذهیب ایرانی از شکوفایی خود فاصله بسیاری گرفته است، اما همچنان حاضر است.
در نخستین سال‌های حکومت قاجار، آثار هنرمندان تذهیب شباهت بسیاری به نمونه‌های مربوط به دوره صفویه داشت. فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه، برخلاف آقامحمدخان قاجار، از پادشاهان علاقه‌مند به آثار هنری بودند. تذهیب در زمان حکومت این پادشاهان نیز بیشتر به صورت آثار مکتوب و تزیین نسخه‌های خطی رواج داشت. در زمان مظفرالدین شاه قاجار، صنعت چاپ رونق گرفت و تولید نسخه‌های خطی و آثار دست‌نویس کاهش یافت. در این زمان، هنر تذهیب در کتاب‌ها در مقدمه، بخش پایانی و برخی صفحات میانی کتاب مورد استفاده قرار می‌گرفت. با گذر زمان، آثار مذهبان دوره قاجار از آثار مربوط به دوره صفوی فاصله گرفته‌اند و امروزه این دو دسته به‌خوبی قابل تشخیص از یکدیگر هستند.
با مطالعه و بررسی آثار مذهبان ایران و کشورهای اطراف از گذشته تاکنون، تأثیر هنر تذهیب ایران بر دیگر کشورها مشخص میشود. هنرمندان رشته تذهیب در کشورهای عربی و ترکیه بیشترین تأثیر را از تذهیب ایرانی گرفته‌اند. تذهیب ایران در دنیا نظیر ندارد و آثار هنرمندان اروپایی در این رشته نیز بسیار متفاوت و قابل تشخیص از آثار ایرانی هستند.
کاربرد های تذهیب در نگارگری
تذهیب در نگارگری شاخه‌های متعددی دارد که از هر کدام از آنها برای منظور متفاوتی استفاده میشود. معروف‌ترین کاربردهای این هنر عبارتند از:
تزیین کتب و مجلات: تذهیب برای زینت بخشیدن به بخش‌های مختلف کتب و مجلات، از جمله صفحات آغازین و پایانی، حاشیه‌ها، سرلوحها و مینیاتورها استفاده میشود.
تزیین قرآن و کتب دینی: تذهیب برای زینت بخشیدن به صفحات قرآن و کتب دینی، به خصوص در بخش‌های مهم مانند سوره‌ها، ایات نورانی و سرلوحها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تزیین جعبه‌ها و صندوق‌ها: تذهیب بر روی جعبه‌ها و صندوق‌های چوبی، فلزی و سنگی به منظور زینت بخشیدن و افزایش زیبایی این اشیاء استفاده میشود.
تذهیب بر روی لوح‌های تقدیر و پلاک‌های گرامیداشتی به منظور تکریم و تشکر از افراد و برجستگان استفاده میشود.
تزیین جواهرات و آثار فلزی: تذهیب بر روی جواهرات و آثار فلزی مانند گردنبندها، انگشترها، ساعت‌ها و آبجکت‌های مختلف برای زیبایی بخشیدن و افزایش ارزش آنها به کار می‌رود.
تزیین عمارت‌ها و بناهای تاریخی: تذهیب در معماری و زینت‌بخشی به بناهای تاریخی و عمارت‌ها از جمله آجرکاری‌ها، آجرافشانی‌ها و تزیینات دیواری استفاده میشود.
همه این کاربردها نشان از چگونگی تأثیر و رونق هنر تذهیب در افزایش زیبایی و ارزش بصری آثار هنری و اشیاء مختلف دارند.
در تذهیب حاشیه، از نقوش تزیینی تنها در کادربندی صفحات کتاب‌ها، تابلوها یا عکس‌ها استفاده می‌کنند. از مهم‌ترین نمونه‌های تذهیب حاشیه میتوان تزیینات قرآنی، دیوان اشعار و کتب تاریخی را نام برد. در تذهیب حاشیه، خطوط طراحی و نقش و نگارها ظرافت بالایی دارند و رنگ‌ها هماهنگ با متن یا تصویر انتخاب می‌شوند. از این شاخه تذهیب در صنعت چاپ نیز بسیار استفاده می‌کنند.
برای تزیین خطاطی‌ها و تابلوهای بزرگ، بخش‌های مختلفی از تابلو و میان حروف و کلمات تزیین می‌شوند. از این روش برای جلوه بیشتر آثار هنرمندان خطاط استفاده می‌کنند و میان نقوش تذهیب، طراحی گل و بوته و حیوانات به چشم می‌خورد. بسیاری از تابلوهای زینتی مورد توجه علاقه‌مندان به هنرهای دستی، در این دسته از آثار تذهیب قرار می‌گیرند.
در طراحی نقوش بافت‌ها مذهبان انواع نقوش اسلیمی، هندسی، گل و بوته و حیوانات را برای تهیه نقشه قالی، گلیم، جاجیم، انواع فرش و منسوجات دیگر ترسیم می‌کنند. نقاشی دیواری از دیگر کاربردهای تذهیب به شمار می‌رود و از آن برای زیباسازی فضاهای سنتی و تاریخی استفاده می‌کنند.
یکی از پر کاربردترین شاخه‌های هنر تذهیب، طراحی کاشی بناها و بازسازی آثار تاریخی است. با وجود پیشرفت الگوهای معماری و ابداع طراحی‌های نوین، استفاده از نشانه‌های سنتی در ساخت بناها همچنان طرفداران بسیاری دارد.
شاخه‌های مختلف تذهیب در صنعت چاپ و بسته‌بندی نیز کاربرد بالایی دارند. کارت پستال‌‌ها و انواع لوح تقدیر نمونه‌هایی از کاربرد تذهیب در صنعت چاپ هستند. در بازار نیز مغازه‌های مختلفی از تولیدات آثار مذهبان فعالیت می‌کنند. امروزه در هنرستان‌های فنی و حرفه‌ای و مدارس کار و دانش، رشته‌های تحصیلی برای آموزش شاخه‌های مختلف تذهیب وجود دارند. دانش‌آموزان بسیاری با تحصیل در این رشته‌ها در بخش‌های مختلف بازار مشغول به کار می‌شوند.
شرح مکاتب تذهیب
هنر تذهیب در زمان‌های مختلف تاریخی به دسته‌های مختلفی تقسیم میشود. در واقع، سبک و روش طراحی آثار تزئینی در دوره‌های مختلف تاریخی باعث تغییر در آثار هنری میشود. هرکدام از این دسته‌بندی‌ها، که مکتب‌های تذهیب نامیده می‌شوند، با نام دوره‌های تاریخی مرتبط شده‌اند و هرکدام از این مکتب‌ها شاخه‌های مختلفی را در بر می‌گیرند.
مکتب‌های تذهیب نمایانگر ماهیت و ویژگی‌های حاکمیت و هنرمندان در دوره‌های تاریخی هستند. به عنوان مثال، میتوان به آثار هنری قرن چهارم هجری قمری با سادگی و آثار قرن‌های پنجم و ششم هجری قمری با انسجام بیشتر اشاره کرد. در قرن‌های هفتم و هشتم هجری قمری، تذهیبات با تجمل و شکوه بیشتری در آثار هنری مشاهده میشود و در دو قرن پس از آن، یعنی در قرن‌های ۹ و ۱۰ هجری قمری، تذهیب به سادگی و ظرافت، و در عین حال با شکوه بیشتر تغییر می‌کنند.
تشخیص مکتب‌های مختلف تذهیب و همچنین زیرشاخه‌های آنها از طریق تفاوت در طرح‌ها، رنگ‌ها، الگوهای شکلی و ترتیب خطوط انجام میشود. به عنوان مثال، در مکتب سلجوقی شاخه بخارا، استفاده از رنگ‌های تیره و پررنگ رایج است. مکتب‌های تذهیب به شرح زیر هستند.
مکتب سلجوقی: از قرن ششم هجری قمری به بعد، تذهیب قرآن ها از سادگی خارج شد. در این دوره نقوش هندسی جای خود را به طرح های شاخ و برگ دار(ختایی) داد. از دوره ی سلجوقی به بعد کتیبه ی سر سوره ها که قبلا با خط کوفی ساده نوشته می شد، با خطوط کوفی تزیینی، ثلث و رقاع نوشته شد.
مکتب ایلخانی (تبریز): در قرن هفتم هجری قمری، شهر تبریز مرکز مهمی برای هنر تذهیب بود و با تلاش افرادی مانند خواجه رشیدالدین فضل الله، که از وزیران هنردوست ایلخانی بود، هنر تذهیب و کتاب آرایی بسیار پیشرفت کرد. او در نزدیکی شهر تبریز مجموعه‌ای به نام “ربع رشیدی” یا “رشیدیه” را تأسیس کرد که دارای کتابخانه، بیمارستان و ساختمان‌های مخصوص هنرمندان بود. استفاده از اشکال هشت‌گوش و ستاره‌های دوازده پر به صورت ترکیبی یا جداگانه در سرلوحها و نیز استفاده از ستاره‌های آبی رنگ، جزئیات مهمی از تذهیب در مکتب تبریز است. سرسورها به صورت نسبتاً پهن و با خط کوفی روی زمینه‌ی لاجوردی با نقاشی شاخ و برگ‌های درشت طراحی شده‌اند.
مکتب تیموری (هرات و شیراز): هنر تذهیب در این دوره به اوج خود رسید. پادشاهان تیموری علاقه زیادی به هنر کتاب آرایی داشتند و بین‌المللی ترین آنها سلطان بایسنقر میرزا (پسر شاهرخ میرزا) بود. او خود یک هنرمند برجسته در زمینه کتابت، تذهیب، خطاطی و نقاشی بود و گروهی از هنرمندان را در کتابخانه‌ای در هرات جمع آوری کرد. در این کتابخانه، فعالیت‌هایی همچون کاغذسازی، تذهیب، صحافی، خطاطی و نقاشی صورت می‌گرفت. در دوره تیموری، تزیینات پیچیده‌تر شد و جزییات با دقت بیشتری به تصویر کشیده شد. هنرمندان توجه زیادی به ترسیم اشکال، گیاهان، گل‌ها، مناظر طبیعی و گاهی اوقات به تصویر کشیدن اشکال پرندگان داشتند. قرآن‌های این دوره، به‌خصوص آن‌هایی که برای شاهرخ و بایسنقر میرزا طراحی شده بودند، از زیباترین و گرانبهاترین آثار تذهیب در تاریخ به شمار می‌روند. در این آثار زیبا، طلا و لاجورد از عناصر اصلی در تذهیب به کار رفته‌اند.
مکتب صفوی: در دوران صفویه، هنر تذهیب به تکامل خود ادامه داد و ترقی شگرفی نمود. زمینه ی آثار در این دوره، آبی رنگ است و تقسیم بندی ها کوچکتر شده و به رنگ طلایی و نقره ای می باشند. نقوش تزیینی نیز به رنگ سفید، قرمز، آبی و سبز هستند. در دوران صفویه، صفحات آغازین و جداول و کمند های قرآن و سایر کتاب ها، با نقوش اسلیمی، شمسه ها، ترنج ها و سرلوح های “مرصع” تزیین یافتند. “مرصع کاری” به معنای جواهر نشان کردن تذهیب است و نقش و نگارها حالتی برجسته و رنگارنگ دارند. از آغاز قرن نهم ه.ق و در دوران صفویان اکثر کتابت ها به خط نستعلیق بود و صفحات برخی از قرآن ها «زر افشان» شدند.
مکتب قاجار: در دوران قاجار نیز به هنر تذهیب بهای زیادی داده شد که حاصل آن حدود پنجاه کتاب نفیس مُذهّب شده است که در کتابخانه و موزه ملی ملک، موزه رضا عباسی، مجلس شورای اسلامی و کاخ گلستان نگهداری می شوند. در این کتاب ها، صفحات آغازین، میانی و پایانی، همچنین صفحه های پیشواز (دعای قبل از تلاوت)، بدرقه (دعای بعد از تلاوت) و فهرست سوره ها مُذهّب شده اند. در دوره ی قاجار از روش «سنجاق نشان» کردن زیاد استفاده می شد. در روش “سنجاق نشان”، به وسیله ی سوزن هایی بسیار ظریف، حفره های منظمی در قسمت طلاکاری شده ی اثر ایجاد می شود که حاصل آن به وجود آمدن نوعی بافت است.
دوره های استاد سمیه رشیدی راجب تذهیب و نگارگری
خانم سمیه رشیدی ، کارشناس نگارگری (مینیاتور، تذهیب، گل ومرغ ، تشعیر) با ۲۱ سال فعالیت هنری در زمینه نگارگری و همچنین ۱۸ سال آموزش اصولی نگارگری ؛ گواهینامه و مهارت هایی مثل گواهینالمه صنعتگر رشته تذهیب از سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری ، کارت مربیگری از سازمان فنی و حرفه ای کشور ، گواهینامه مهارت تذهیب از سازمان فنی و حرفه ای کشور و … کسب کرده است . سمیه رشیدی برای ترویج هنر نگارگری ، دوره های متعددی همچون :
دیدگاهتان را بنویسید