7 مورد درباره هنر قلم زنی در ایران و انواع آن
هنر قلم زنی یکی از صنایع دستی دیرینه ایران است که در دسته فلز کاری قرار می گیرد. قلم زنی در اصل هنر تزیین و کندن نقش و نگار متفاوت بر روی وسایل فلزی مخصوصاً طلا، نقره، مس و برنج به کمک قلم و ضربه‌ی چکش است.
فلز مس به دلیل شکل پذیری که دارد، در هنر قلم زنی به طور معمول بیشتر از دیگر فلزات به کار گرفته می شود. از طرف دیگر به اعتقاد باستان شناسان و مورخان، فلز مس اولین فلزی است که در هنر فلز کاری و تاریخچه قلم زنی مورد توجه بشر قرار گرفت.
هنر قلم زنی یکی از شاخه های هنر های سنتی ایران است که می توان آن را در دسته بندی، در رده‌ی هنرهای صنعتی و در گروه هنر فلز کاری قرار داد. در ادامه به این هنر اصیل ایرانی می پردازیم و توضیحاتی درباره تاریخچه قلم زنی، ارائه می دهیم.
فهرست مطالب
تاریخچه قلم زنی در ایران
تاریخچه قلم زنی را به دوران سکا ها یا سیت ها نسبت داده اند که نژاد آریایی داشتند. قدمت جام طلای حسنلو که در سال “۱۳۳۶” پیدا شد و دارای نقش های برجسته ای مانند خدایان سوار بر ارابه است و به هزاره ی اول بر می گردد. جام های طلا مارلیک نیز از آثار هنر قلم زنی این دوره است.
از دوران ماد ها که در سده ی هفتم قبل از میلاد مسیح در ایران روی کار آمدند، آثار قلم زنی کمی به جای مانده است.
با به وجود آمدن حکومت هخامنشی در هنر قلم زنی نیز تحولاتی شکل گرفت و بر دوره بعد از خود نیز تاثیر گذاشت. این دوران در واقع اوج هنر فلز کاری است اما به بهانه حمله اسکندر و به آتش کشیدن تخت جمشید آثار بسیاری نابود شدند و به دستور اسکندر گداخته و به سکه تبدیل شدند.
در دوران ساسانیان یعنی در سال های “۲۲۴ تا ۶۵۰” میلادی، به دلیل گسترده شدن تجارت بین ایران، یونان و روم، هنر آن ها بر هنر ایران تاثیر گذاشت. رایج ترین ظروف این دوران سینی بود که ساسانیان تصاویر شکار و مراسم پادشاهان مثل مراسم هدیه دادن را روی آن ها قلم می زدند.
تاریخچه قلم زنی پس از اسلام
در سده های نخستین اسلامی، اعراب هنر قلم زنی دوران ساسانی را مورد استفاده قرار داده و در سده های بعد تحت تاثیر علاقه هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آن ها به اسلام، با تأثیر پذیری از باور و اعتقاد های اسلام، کم کم نقوش طرح های بومی و اسطوره ای ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و آیات و احادیث داد.
در دوران سلجوقیان، هنر قلم زنی هم چون سایر حرفه های هنری حمایت شد و گسترش داده شد. ایجاد نقوش گیس باف دارای نوار هایی در تزئینات ظروف متداول شد. در این دوره، ساختن فلزات به شکل مفتول های مس، طلا و نقره و یا ساختن ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد. از کار های بسیار زیبا این دوران، مشبک کاری بر روی فلز است. ظروف سلجوقیان عمدتا دو ویژگی داشت: خوشنویسی خطوط و دیگری استفاده از خط کوفی در هنر قلم زنی.
نقره کوبی بر روی فلز، در دوران صفوی به اوج کمال و شکوفایی خود رسید. در این دوران، انواع تُنگ ها و کاسه های قلم زنی شده رایج شده بود. در دوران صفویه، تذهیب به خصوص استفاده از اسلیمی رواج داشت و همچنین در این دوران از خط نستعلیق و ثلث در نمونه های قلم زنی استفاده می شد.
ساختن ظروف در عصر مغول و تیموری، به مانند دوران سلجوقی ادامه پیدا کرد. به کارگیری هنر خوشنویسی در قلم زنی به سرعت گسترش یافت و ظروف زیادی از این نمونه ساخته و زینت داده شد. با حمله تیمور به ایران، هرات از نو رونق هنری خود را شکل داد و بزرگ ترین مرکز هنری آن دوره شد. هنر قلم زنی در این شهر بسیار مشهور شد.
نقش گل و مرغ در هنر قلم زنی
در هنر قلم زنی هنرمندان از نقوش تزئینی متفاوتی بهره می گیرند که نقوش گل و مرغ هم یکی از این نقوش تزئینی به حساب می آید.
نقوش تزئینی نقاشی گل و مرغ و آثار هنر قلم زنی اصفهان شامل پرنده، پروانه، زنبور، حیواناتی مانند آهو و گوزن، درخت و برگ های تاک و گل های طبیعی نظیر صد برگی، گل سرخی که کمتر از صد برگ دارد، زنبق، شمعدانی، میخک، کوکب، نرگس، شیپوری، نسترن، بنفشه، فندقی، شکوفه، شقایق، همیشه بهار، آفتابگردان، یاس، گل های چند پر طبیعی و لاله می باشند.
همچنین در بین آثار، نقوش ختایی نیز به چشم میخورد که شامل گل شاه عباسی، پروانه ای و چند پر و نیز برگ های کنگره دار است. شایان ذکر است گل های ترکیبی، تخیلی و انتزاعی نیز در بین نقوش تزئینی آثار هنر قلم زنی مشاهده می شود.
درخت تاک و برگ های مو هم از دیگر نقش هایی است که به ندرت در آثار گل و مرغ دیده می شود و در تعداد کمی از آثار نقاشی قلم زنی به کار رفته است.
به طور کلی در طراحی و ترکیب بندی نقاشی های گل و مرغ از نقوش گل های طبیعی بهره گرفته شده در حالی که نقوش آثار هنر قلم زنی بیشتر شامل نقوش ختایی می باشند. مطالعه انجام شده نشان می دهد هنر قلم زنی بیشتر تحت تأثیر طراحی سنتی ایرانی و نقوش ختایی قرار گرفته است و نقش پرندگان در ترکیب های ختایی بیشتر مورد توجه هنرمندان قلم زن می باشد.
ابزار مورد استفاده در هنر قلم زنی
- چکش قلم زنی
- پرگار
- تسمه خط کشی
- قلم بادومی
- قلم های بدون آج
- قلم خوشه
و دیگر انواع قلم ها.
مراحل انجام قلم زنی
پیش از قلم زدن، باید داخل یا زیر اشیا مورد نظر را از قیر مذاب آکنده کرد. قیر داخل کار باید کاملا بدون خلاء باشد و بعد از سرد شدن کاملا سفت شده باشد تا قلم، کا را فرو نبرد. برای شروع کار نخست طرح مورد نظر را تهیه کرده و سپس آن را بر روی برنج سنبه گذاشته و با قلم سنبه نقاط طرح را نزدیک بهم سوراخ کرده.
برای منتقل کردن نقشه بر روی کار نیاز است تا سطح فلز مورد نظر چرب شود. نقشه را بر روی آن می گذارند و با پودر ذغال بر روی نقشه می کشند. پودر ذغال از سورخ های روی نقشه عبور می کند و روی سطح فلز می نشیند و به این ترتیب شکل طرح روی اثر منتقل می شود. سپس هنرمند با استفاده از قلم های آج دار و یا بدون عاج شروع به قلم زدن می کند.
زمانی که ظرف یا بوم آماده شد نوبت به اجرای عملی کار و چسباندن طرح روی می شود. پیاده کردن طرح به شیوه های زیر انجام می شود.
- شیوه اجرای مستقیم طرح بر روی بوم
- شیوه چسباندن اصل طرح بر روی بوم فلزی
- شیوه استفاده از کاغذ کُپی
- شیوه گرد کردن
انواع سبک های هنر قلم زنی
سبک مشبک
در شیوه مشبک پس از انتقال طرح به کمک قلم نیم بر، طرح را ثابت می کنند. سپس به وسیله قلم تیز بر بوم فلزی را برش داده و طرح را از سطح جدا می کنند؛ و شی را مشبک کاری می کنند.
سبک منبت
در سبک منبت کاری، بر روی سطح فلز بین موضوع و زمینه، دو سانتی متر فاصله ایجاد می کنند و آن را به صورت نیم برجسته به اجرا در می آورند و به شیوه ریزه کاری تزیین می کنند.
سبک نیمه برجسته کاری
در این سبک از هنر قلم زنی به جای به کارگیری از قلم های برجسته کاری از قلم های معمولی استفاده می کنند و به جای این که کار را از پشت برجسته کنند، از سمت مقابل آنقدر زمینه را پایین می برند که سطح پردازش شده دیده شود.
سبک برجسته کاری
در این سبک قلم زنی هر دو طرف سطح فلزی کار می شود. یعنی از سمت روی بوم، زمینه را فرو برده و از طرف پشت، نقش را برجسته می کنند. به این کار، هنر بخشیدن به نقوش می گویند.
خط نیم بر شده در پشت کار، راهنمای هنر قلم زنی است. بعد از آن که عمل برجسته کاری صورت گرفت، مجددا قیر را به سمت اولیه بر می گردانند و در این مرحله رو سازی و زمینه کردن کار انجام می شود.
سبک ریزه کاری
سبک ریزه کاری که به ریزه قلم و زمینه پر شناخته می شود، روشی است که سطح اشیا یا بوم فلزی را با استفاده از نقوش و طرح های ریز و ظریف قلم زنی می کنند و با ایجاد بافت در زمینه بوم، طرح اصلی را آشکار می سازند و زمینه کار را از طرح جدا می کنند.
سبک حکاکی
در این سبک از کار، به جای استفاده از چند قلم تنها از یک قلم استفاده شده و این قلم، عمل قلم زنی را انجام می دهد. در واقع در این نوع از هنر قلم زنی، با استفاده از قلم تیزی گوشت فلز کنده می شود.
اساتید و هنرمندان قلم زنی
استاد محمود دهنوی
استاد محمود دهنوی، 8 ساله بود که در کارگاه های قلم زنی به آموختن و کار در این رشته مشغول شد. ذوق، اشتیاق و استعداد سرشار او باعث شد که به زودی مستقل شود و به اداره کارگاه های هنر قلم زنی بپردازد. طراحی را از مکتب مرحوم استاد حاج مصور الملک آموزش دید و به توصیه ایشان، سال‌ها نقوش بناهای تاریخی اصفهان را مورد مطالعه قرار داد.
استاد احمد فیناستیان
احمد فیناستیان در اصفهان از 8 سالگی نزد استاد محمود فرشی زاده هنر قلم زنی را آغاز کرد و پس از 10 سال جمع آوری تجربه به تهران آمد و مدت پانزده سال نیز زیر نظر استاد دهنوی، فراگیری قلم زنی را ادامه داد.
استاد از سال 1345 به استخدام وزارت فرهنگ و هنر در آمد و اکنون مدیریت کارگاه قلم زنی میراث فرهنگی را به عهده دارد. همچنین در دانشگاه سوره و در دانشکده میراث فرهنگی و گردشگری مشغول به تدریس است. آثار استاد فیتاستیان در موزه چهل ستون اصفهان، موزه هنر های ملی ایران و میراث فرهنگی نگهداری می شود.
استاد محمدرضا پوشیده‌ی نامجو
استاد محمد رضا پوشیده از 10 سالگی فراگیری هنر قلم زنی را نزد استاد علاقه مندان شروع کرد. سپس تحت نظارت استاد دهنوی آن را ادامه داد. 15 ساله بود که قلم زنی را به‌طور مستقل آغاز کرد. در سال “1347” به استخدام وزارت فرهنگ و هنر – میراث فرهنگی کنونی در آمد و تا کنون در این سمت مشغول به کار است.
استاد آثاری را با تلفیق روش و نقوش دوران ساسانی، صفوی و سلجوقی خلق کرده است. این آثار زیبا و نفیس در موزه بهارستان و میراث فرهنگی نگهداری می شود. از ابتکارات استاد نامجو در هنر قلم زنی روش به کارگیری و استفاده از قلم ها در اجرای نقوش خط و خوشنویسی است.
نوشته شده توسط شرکت دیجیتال مارکتینگ فیبی لند.
دیدگاهتان را بنویسید