4 مورد درباره هنر مینا کاری در ایران و جهان

هنر مینا کاری، هنری درخشان به وجود آمده از آتش و خاک است، با رنگ های پخته (رنگی که درصدی از هر سه رنگ اصلی رو داشته باشد) و درخشان که سابقه آن به 1500 سال پیش از میلاد می رسد و ظهور آن بر روی فلز در طول سده ی ششم تا چهارم پیش از میلاد و پس از سال 500 پیش از میلاد مشاهده می شود.

هنر مینا کاری در ایران بیشتر از دیگر نقاط تجلی داشته و یکی از نمونه های قدیمی آن در دوران صفویه توسط شاردن جهانگرد فرانسه ذکر شده است که قطعه مینایی از کار های اصفهان بوده، در بر گیرنده طرحی از پرندگان و حیوانات بر زمینه گل و بته به رنگ آبی کم رنگ، سبز، زرد و قرمز است.

تاریخچه هنر مینا کاری در ایران

هنر مینا کاری از هنر های با ظرافت و برجسته است که در بین هنر های صنایع دستی ایران جایگاه خاصی دارد. به طوری که گفته شده تاریخچه هنر مینا کاری به دوره مصر باستان باز می‌گردد اما نخستین مینای ایرانی به شکل مهره‌ های غلتان مربوطه به هنر کاسی‌ ها (هزاره دوم قبل از میلاد) در لرستان است و با توجه به نبود رابطه فرهنگی بین اقوام ساکن در زاگرس و دره نیل، می‌ توان این طور استنباط کرد که پیدایش مینا کاری ایران مستقل از هنر مصر باستان بوده است.

نخستین نمونه‌ های هنر مینا کاری را می‌ توان در آثار به‌ دست رسیده از حفاری‌ های حسنلو در آذربایجان به‌ تعداد شش عدد مهره گردنبند شیشه‌ ای مشاهده کرد که مربوط به سال‌های 900 الی 800 ق.م بوده و بر روی آنها نقش های مینایی درخت دیده می‌ شود. 

در دسته آثار دیگر می‌ توان به یک صلیب طلایی از گنجینه “زیویه” کردستان اشاره کرد که سطح آن با خمیر شیشه‌ رنگی تزئین شده و روی مهره‌ ها، نقش چشم به رنگ‌ های نخودی، آبی کم‌ رنگ، آبی سیر و قهوه ای به چشم می آید.

تزئین بر روی فلز در زمان اشکانیان هنری معمول و مرسوم بوده که تا عصر ساسانیان نیز رواج داشت، برای نمونه می‌ توانیم از آثاری چون آجر های مینا کاری دیوار های شوش با نقوش سربازان و حیوانات، دو دستبند طلا مزین به مینا آبی و شناخته شده ترین آنها جام خسرو که با سنگ‌ های قیمتی مینا تزئین شده، نام ببریم.

آثار سفالی و شیشه‌ ای تزئین شده با لعاب‌ های فلزی که از دوران هخامنشیان به‌ دست آمده است نشان می‌ دهد که صنعتگران آن دوران با خاصیت رنگ دهی اکسید های فلزی در برابر حرارت، ایجاد مینا و استفاده آن بر روی اشیا آشنایی داشتند.

خلق کردن صنایع دستی هنر مینا کاری در دوران سلجوقیان رواج بسیار داشت و موصل و دمشق از مراکز برجسته تهیه آن به حساب می‌ آمدند. عصر سلجوقیان دارای ظرف طلا و نقره فراوان بوده و در فلز کاری به‌ خصوص مینا کاری مهارت خاصی داشتند.

یکی از مشهور ترین نمونه‌ های تاریخچه هنر مینا کاری اسلامی، بشقاب برنزی تزین شده با مینای چند رنگ با تصاویر انسان، پرنده و حیوان است که داخل اشکال ترنجی قرار گرفته و با درخت نخل و تصاویر رقاصه‌ ها (زن رقص کننده) تزئین شده است. نام صاحب بشقاب “سلطان رکن‌ الدوله داوود ارتقی“ که در شمال عراق حکمرانی می‌ کرده نیز بر آن حک شده است.

در دوره مغول با استفاده از علم شیمی سبک جدیدی در تاریخچه هنر مینا کاری به وجود آمد. هنرمندان مینا کار این دوران دست به نوآوری های تازه‌ ای در زمینه طراحی زدند و تصاویری که چهره و لباس ایرانیان را داشت جایگزین تصاویر عربی شد. این شیوه در ترصیع فلز دوران تیموریان به اوج خود رسید که نمونه‌ های آن بر در ها و چلچراغ‌های کاخ تیمور دیده می‌ شود.

هنر مینا کاری دوره قاجار بیشتر در زمینه‌ های برجسته طلا و نقره و به کار می‌ رفته است که با گوهر، عاج، یشم، یاقوت، لعل و زمرد زینت داده می‌ شد. مینا های بسیار ظریف این دوره که از دسته نخستین میناهای ایرانی امضادار به شمار می‌ روند با رنگ‌ آمیزی زیبای آبی، سبز، سفید، صورتی و قهوه‌ای بر روی قلیان، جام‌های پایه‌دار، ابریق، لگن، شمشیر، قاب آیینه، جعبه، اشکدان، عطردان و گوشواره یا ساخت ضریح و لوحه‌ هایی جهت نصب در مکان های متبرکه استفاده می‌ شد.

این روزها اصفهان تنها شهر ایران است که در آن هنر مینا کاری همچنان در اوج خود باقی‌ مانده است.

تاریخچه هنر مینا کاری در جهان

پیش از میلاد مسیح، هنر مینا کاری هنری ذاتی بود که جایگاه اعتقادی در بین اقوام مختلف داشت.

تاریخچه هنر مینا کاری به مهارت هنرمندان مصری در به کارگیری لعاب شیشه‌ ای بر روی بعضی از اشیا بر می‌ گردد. قدیمی ترین اثر به جا مانده، مهر ه‎ایی از جنس طلا متعلق به عصر میسنی حدود 1450 سال قبل از میلاد است که با لعاب آبی‌ رنگ، مینا کاری و زینت داده شده است.

هنرمندان یونانی حدود قرن 6 قبل از میلاد مسیح با هنر مینا کاری آشنا شدند و با به کارگیری این روش، زیورآلاتی را که به‌ کمک ملیله‌‌ کاری با سیم‌ های بسیار نازک طلا و نقره ساخته ‌می‌ شد با لعاب مینا زینت دادند.

سلتی ها در 400 سال قبل از میلاد نیز هنر مینا کاری را در جواهر سازی به کار گرفتند و این هنر تا زمان حکومت امپراتوری روم بر این سرزمین رواج داشت. هنرمندان روم نیز در کنار تزئین زیور آلات با سنگ‌ های گران قیمت تراش‌ خورده، از هنر مینا کاری برای زینت دادن به مدال‌ ها و قطعات بزرگ جواهرات استفاده می‌ کردند.

تغییرات چشمگیر و راه های جدید هنر مینا کاری در دوره رنسانس به حد بالای خود رسید. در قرن 17 میلادی از مسیر نقاشی با رنگ‌ های مینایی برای تزئین وسایل کوچک قیمتی استفاده می‌ شد و در قرن 18 میلادی بسیاری از ساعت‌ سازان انگلیسی، صفحات میناکاری شده را برای ساعت‌ های متفاوت به کار می گرفتند.

در جریان روش های صنعتی مثل استفاده از کوره‌ های پیشرفته، طرح‌ های آماده چاپی که بر روی زمینه مینایی سفید برگردانده و با رنگ‌ های مینایی زینت داده و طلا کاری می‌ شد، هنرمندان را توانمند ساخت تا در زمانی کوتاه‌ تر آثار مختلفی را تولید نمایند.

هنرمندان غربی در نیمه دوم قرن 19میلادی مسلط به استفاده از لعاب مینا بر روی فلز آهن شدند و به‌ این‌ ترتیب هنر مینا کاری تجاری وارد مرحله ای جدید شد، به طوری که در این دوره از این هنر برای تزئین وسایل منزل از جمله ظروف فلزی آشپزخانه تا وسایل حمام استفاده می‌ شد.

مشهور شدن هنر مینا کاری شرق دور که از قرن 14 میلادی در چین آغاز شده و تا قرن 18 میلادی به اوج خود رسیده بود تا کنون سهم مهمی از صنعت آن کشور را به خود اختصاص داده است. وسایل زینتی و آثار کاربردی به‌ جا مانده از این هنر در دوران های مختلف به‌ خوبی نشان دهنده تکامل و درخشش هنر میناکاری چین هستند.

در دوره معاصر، جواهر سازان و هنرمندان روش های مختص خود را برای به کارگیری از شیوه های متنوع هنر مینا کاری دنبال کرده، در اکثر موارد برای تزئین اشیا نقره‌ ای یا مسی از رنگ‌ های مات و طرح‌ های هندسی استفاده می‌ کنند.

هنر مینا کاری در دوره معاصر متعلق به افراد خاصی نبوده و پیشرفت‌ های جدید صنعتی مثل استفاده از کوره‌ های برقی خانگی، دسترسی ساده به مواد اولیه و ابزار کار، زمینه را برای بهره‌گیری اشخاص علاقه‌مند به این هنر فراهم کرده است.

هنر مینا کاری روی سفال

هنر مینا کاری بر روی سفال، هنری است زیبا و دلنشین که می توان آن را بر روی ظروف مختلفی از جمله: سرامیک و سفال طراحی کرد. این ظرف های طراحی شده را می توان در مدت زمان زیاد و بدون هیچ گونه شکستگی و آسیبی، استفاده و نگهداری کرد.

مینا کاری بر روی سفال، هنری است که بر اساس نقاشی و تزیین بدنه های سفالی و گاهی اوقات اجسام سرامیکی که با پوششی به نام مینا پوشانده شده اند، بنا شده است. به طور کلی مینا یک لعاب شفاف و شیشه ای است که از ترکیب لعاب شیشه به دست می آید.

درباره تاریخچه ساختن آثار مینایی نمی توان تاریخ دقیقی بیان کرد. نخستین آثار هنر مینا کاری که تا به حال کشف شده است، شش حلقه طلایی است که قدمت آنها به 1300 سال قبل از میلاد در قبرس باز می گردد. آنها تنها آثار اصیل مینا کاری جواهرات هستند.

در کشورمان ایران بعضی از محققان قدمت هنر مینا کاری بر روی سفال را، 1500 سال قبل از میلاد بازگو می کنند. به گفته پوپ که مورخی معروف است، اشیای مینا کاری جزء اختراعات ایرانیان به شمار می رود که یکی از مثال های شگفت انگیز آن، جام خسرو است که مربوط به دوره ساسانیان است.

در کشور آلمان، مینا کاری بر روی سفال به دست شاهزاده خانم بیزانسی، تئوفونو، که با پادشاه آلمانی اتو ازدواج کرد، معرفی شد و بعد از آن صنعتگرانی را از سرزمین مادری خود به همراه آورد. بنابراین مینا های آلمانی به شدت تحت تأثیر این ریشه های بیزانسی قرار گرفتند. در اروپای غربی در قرن 12، اشیاء مذهبی تولید شد.

انواع مینا کاری

هنر مینا کاری از نظر روش تولید به چند دسته تقسیم می شود:

مینا کاری زمینه برجسته

این نوع از هنر مینا کاری، نگاره‌ ها و خطوط را بر روی اشیا مورد نظر حک می کنند. سپس شکاف های ایجاد شده را با لعاب‌ های رنگی پر می کنند و برای حرارت دادن در کوره قرار می دهند.

مینا کاری خانه بندی

مینا کاری خانه بندی یا مینا کاری سیمی، روشی دیرینه به حساب می آید که در آن از مفتول های بسیار نازک استفاده می کنند. هنرمندان مفتول‌ ها را به اشکال دلخواه در می آورند و با چسب روی قطعه کار سوار کرده و از یک لعاب شیشه‌ ای برای پوشاندن آن استفاده می کنند.

برای جوش زدن مفتول ها به کار، مفتول را در کوره ای با حرارتی نزدیک به هزار درجه سانتی گراد قرار می دهند. در مرحله بعد از رنگ‌ های مخصوص هنر مینا کاری که به شکل پودر هستند برای پوشاندن سطح استفاده می کنند. 

پس از یکسان و صاف شدن سطح کار، آن را به مدت ۳ دقیقه درون کوره‌ ای با حرارت حدود هزار درجه می گذارند. رنگ مفتول ها با قرار گرفتن در کوره سیاه می شود و باید با اسید کاری رنگ شان را به حالت اولیه بازگرداند.

مینا کاری نقاشی

مینا کاری نقاشی در اصفهان جریان دارد و  در آن نقش های مینا را بر روی لعابی شفاف شکل می دهند. ابتدا مسگر یا دواتگر اشیا مورد نظر را بر اساس طرح می سازد و بعد از آن مینا کار با لعاب سفید آن را می پوشاند. لعاب دهی سه الی چهار بار تکرار می شود و هر بار قرار گرفتن اشیا در کوره با ۷۰۰ درجه گرما همراه است تا لعاب رنگی ثابت پیدا کند.

اشیا به رنگ سفید در می آید و بعد از آن عمل نقاشی روی آن شروع می شود. بعد از نقاشی دوباره اشیا را در کوره ای با حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ درجه می گذارند تا رنگ ها به شکل دلخواه در آیند.

امروزه هنرمند مینا کاری، علیرضا پروازی همین روش را به کار می بندد.

شایع ترین روش های مینا کاری نقاشی

• رنگ‌های پودری خیلی نرم را با آب و مقداری گليسيرين ترکیب کرده و آن را به کمک کاردک‌ های مخصوص این کار روی سطح شيشه‌ ای يا عقيق حل می‌ کنند. بعد از آن نقش مورد نظر را مثل نقاشی معمولی آب و رنگ، به تصویر می کشند.
• به جای ترکیب گليسيرين و رنگ با آب، آن را با عصاره‌ جوهر کاج يا جوهر اسطوخودوس می آمیزند و به روش نقاشی رنگ و روغن کار خود را ادامه می دهند.

نوشته شده توسط شرکت دیجیتال مارکتینگ فیبی لند.