سنت نگارگری در مکتب بغداد ، در دوران عباسی بر پایه هنر ساسانی و هنر بیزانسی شکل گرفته است که در دو شیوه نگارگری و کتاب آرایی با نام مکتب بغداد شهرت دارد.
به دلیل آنکه نگارگری مکتب بغداد، از سرزمین های دیگر آمده بود و همین چند ملیتی بودن هنرمندان مکتب بغداد باعث شد که آثار این دوره را مکتب بین المللی عباسی بنامند.
فهرست مطالب
مقدمه
مسلمانان در آغاز، هیچ گونه سنت هنری نداشتند و حتی قوانين مذهبی آن ها، هنرهای تصویری را حرام کرده بود. ولی این قانون در خصوص نگارگری، پس از گذشت سه سده حضور اسلام، حساسيت كمتري یافت و نقوش انساني و حیواني در کتاب های غیر مذهبی كاربرد يافت.
البته تکامل نگارگری در اين گونه نسخ به کندی صورت پذيرفت و نقاشان مسلمان ابتدا روش و اصول همسایگان خود و یا اقوامی که مذهب آن ها را پذیرفته بودند، اقتباس کرده و با ذکاوت خاصی این روش ها را جذب و به خدمت فرهنگ جدید خود درآورده و کم کم سبک های بدیعی پدید آوردند که در میان همان اقوام که در ابتدا استاد آن ها بودند، توزیع شد.
سبك و سياق نگارگری اسلامی، در کشورهای مختلف اسلامی متفاوت بوده و دارای ویژگی های خاصی است که این خصوصیت در تمامي سده ها حفظ و تداوم داشته است. ترکیب و تکامل این عوامل در دمشق آغاز شد زیرا از همان سده هفتم (اول خلفای اموی) در این شهر مستقر شدند و چند سال بعد، خلفای عباسی مقر خود را به بغداد منتقل کردند.
در سده سیزدهم، بغداد مرکز فرهنگی درجه اول جهان گردید و علما و دانشمندان از تمام نقاط به آن جا روی آوردند. در ایجاد، رونق و تکامل پایتخت باشکوه عباسیان، هنرمندان غیر مسلمان نیز سهم بسزایی داشتند. نگارگری در مکتب بغداد به عنوان نخستین سبک نگارگری اسلامی، نقشي مهم در سیر تحول و گسترش نقاشی اسلامی داشته و مبدعی شده برای هنرمندان، تا پله پله مضامین مختلفی چون مباحث علمی، فنی، پزشکی، کتب ادبی و عرفانی و در نهایت مضامین عمیق مذهبی را به تصویر کشند.
از این روی توجه این مکتب نگارگری که فقط متعلق به کی، زمان و دوره خاص نبوده و در زمان های مختلف و با حمایت حامیان هنری دچار تحول و گسترش گردیده، حایز اهمیت است. توجه به مضامین مذهبی، به خصوص مضامین شیعی در مکتب بغداد دوره حکومت عثمانی، سبب تهیه نسخی ارزنده و مهم در مکتب نگارگری اسلام شد.
با روي كار آمدن عباسيان و حمايت ايرانيان، بغداد به عنوان نخستين مکتب نگارگري و تصويرگري كتب اسلامي توسط خلفاي عباسي ايجاد گرديد. اين مكتب بين سا ل هاي 1258-656/750-133 و تا زمان سقوط مستعصم در پايتخت عباسيان رواج داشت.
در اين شيوه كه به نام مكتب بغداد یا عباسی معروف شده، نخستين نمونه هاي تصويرگري در كتب علمي و فني رواج یافت. بيشتر كتاب هاي دوره عباسي مربوط به سده دوازدهم/ششم است، كه مثناهايي از نسخه هاي اصلي پيش از اين زمان است. ترجمه كتب پهلوي، سانسكريت و يوناني به عربي از همين دوران مورد توجه خلفاي عباسي قرار گرفت و با نسخه برداری این كتب، زيبا سازی آن ها و نقش تصاوير معمول شد.
بر خلاف نگارگری هاي دوره اول و مياني مکتب بغداد، كه بيشتر در نقاشي هاي ديواري كاخ ها جلوه يافته، هنر تصويري دوره پاياني و قبل از فروپاشي خلافت و پايتخت آن ها، به صورت نگارگري نسخ خطي درآمد. در اين زمان، قدرت خلافت منحصر به عراق بود. ولي به رغم اين فضاي محدود، دست كم دو مركز و كانون سبك نقاشي يعني بغداد و موصل قابل تشخیص است. در این مراکز دو گروه شمايل نگاری در نسخ خطی مصور رسالات علمي و ادبي ديده مي شود. گروه دوم یعنی نگاره هاي موصل از حيث سبك، وابسته به نگارگری در مکتب بغداد هستند. نگاره های موصل احتمالاً ویژگی های ايراني- تركی زيادي دارند و این از آن جايی است كه اين منطقه تحت حكومت فرهنگی مردانی فرهيخته از نژادهای ايرانی و تركی بوده اند.
در مکتب بغداد، حالت چهره ها شبیه به نژهد سامی و دارای بینی کشیده با ریش سیاه بلند هستند و شخصیت ها عموما سرحال و با نشاط نقاشی شده اند.
وجه تمایز آثار مکتب بغداد و مکتب سلجوقی در این است که چهره های مراکز سلجوقیان به آثار مانوی و ساسانی بیشتر شبیه اند. این چهره ها با لباس های رنگارنگ همراه با تزئیینات گل و برگ درختان و نقوش هندسی و غیر هندسی بوده و شخصیت ها دارای گیسوان بافته شده با کلاه های نیم تاج مصور شده اند.
جدا از اهمیت نگارگری مکتب بغداد به عنوان نخستین سبک نگارگری اسلامی، این مکتب تنها مکتبی بود که به پدیده های گذرا و نگرش های روان شناسی و اختلافات طبقاتی توجه داشت و از واقع گرایی نمایانی برخوردار بود. مکاتب بعدی نگارگری اسلامی به سمت و سویی دیگر سوق یافتند و کمتر به بیانی واقع گرایانه و اجتماعی نزدیک شدند.
از كتب مصور اين دوره می توان به كتاب “مفيد الخاص” درباره خواص گياهان و دفع بيماري های گوناگون، نوشته محمد بن زكرياي رازی و كتاب “خواص الاشجار” كه هر دو در آستان قدس رضوي نگهداری مي شوند. “الاغاني”، “كليله و دمنه”، “سمعك عيار”، و “طب جالينوس” كه به وسيله دانشمند بزرگ اسلامي ابوالفرج اصفهاني نوشته شده ، اشاره كرد.
يكي ديگر از كتب مصور اين دوره كتاب “الفلك” نوشته عبدالرحمن صوفی است كه در حدود سال 355/965 تأليف گشته و ارزيابي جامعی از همه نظرات ستاره شناسان مسلمان سده نهم/سوم به شيوه كتاب “المجسطي” نوشته بطلميوس دارد. از ديگر نسخ اين دوره، كتاب “فی معرفت الخيال الهندسيه” اثر الجوزي درباره اختراعات مكانيكی است که در سال 576/1180 در شام نوشته و مصور شده است.
مکتب بغداد و یا مکتب جلایری از مکاتب زمینه ساز برای ظهور مکتب بزرگ هرات است . نگارگری مکتب بغداد در دوران حکومت آل جلایر به مکتب نگارگری جلایری مشهور است. این مکتب که وامدار تمام ره آوردهای مکتب بغداد سده 6 و مکتب تبریز اول دوران ایلخانی است، مکتب تبریز- بغداد نیز نامیده می شود .
در دوران جلایری تحول دیگری نیز رخ داد و آن ابداع خط نستعلیق توسط میرعلی تبریزی بود و از آن به بعد برای متونِ کتبِ ادبیِ فارسی نظیر شاهنامه، خمسه و غیره از این خط زیبای فارسی بهره گرفته شد .
از تحولات دیگر این دوران می توان به استفاده از تشعیر در حاشیه کتب خطی برای زیبا سازی زمینه اشاره کرد که هرچند متاثر از هنر چینی بود ولی در دوران های بعدی چهارچوبی ایرانی به خود گرفت . نمونه های تشعیر این دوران می توان به تشعیرهای بکار رفته در حاشیه دیوان سلطان احمد جلایر اشاره کرد.
اگر مکتب شیراز سده 8 بیشتر یه موضوعات رزمی و دلاوری به تاثیر از هنر ساسانی می پرداخت و یا مکتب تبریز اول به تاثیر از واقع گرایی چینی ، موضوعاتی واقعی و تاریخی را مد نظر قرار داد، مکتب دوران آل جلایر به موضوعات تغزلی و عرفانی و عاشقانه توجه ویژه نمود . این دست کتب مانند دیوان خواجوی کرمانی و خمسه نظامی در این مکتب تهیه و طبع شد.
هنرمندانی مانند احمد موسی که در مکتب تبریز رشد یافته بودند با تربیت شاگردانی چون شمس الدین میراث هنری خود را منتقل کردند و قوام و ثمر این میراث در همامیزی با هنر ایران (ادبیات) و بغداد (کتابت) به ظهور هنرمند بزرگی چون جنید بغدادی (جنید سلطانی) منجر شد.
نگارگري در مكتب بغداد دوره آل جلاير
ویژگی های نگارگری در مکتب بغداد
میل به واقع گرایی نسبی
بسیار ساده، با تعداد محدود پیکره انسانی
رنگها تخت همراه با خطوط مرزی
لباس های منقوش
درخت و شاخه ای به نشانه طبیعت بر زمینه کاغذ
عدم تفکیک نقاشی از متن نوشتاری
تاثیرات مستقیم هنر مانوی به صورت هاله دوره سر
تاثیرات هنر بیزانسی با سایه روشن در چهره
نظر استاد سمیه رشیدی راجع به معنی و مفهوم هنر نگارگری
نگارگری یا نقاشی ایرانی یا پیکره نگاری یا مینیاتور ، سه زیر مجموعه یا شاخه های اصلی دارد ؛ تذهیب ، تشعیر و گل و مرغ . کسانی که دنبال زیرشاخه های نگارگری هستند ، باید اول با هنر نگارگری آشنا شده و بعد سمت علاقه خود بروند . نتیجه این کار ساده شدن قوائد نگارگری برای دانشجویان ساده میشود و راحت تر میتوانند در یکی از زیر شاخه های نگارگری ، فعالیت کنند .
کتب مکتب بغداد
با توجه به اینکه هنر های تصویری و تجسمی، در اسلام مکروه بود در مکتب بغداد کتاب ها بیشتر در زمینه ی طب، علوم و فنون، تالیف شده است.
بزرگ ترین و مشهور ترین نقاش این دوره “عبدالله بن فضل” بود که سالهای 600 ه.ش کتاب می نوشت و آن را نگارگری می کرد و زكی‌محمدحسن كه از هنر پژوهان مشهور مصری بوده و زمانی ریاست موزه قاهره را بر عهده داشته است، وی را قدر ترین نقاش مکتب بغداد می‌شناسد. یک نسخه خطی ترجمه شده از کتاب یونانی ماتریامدیکا نوشته دیوسکوریدوس در دست است که توسط این هنرمند مصور شده است و تحت عنوان الادویه المفرده، و چند نمونه از آن در مجموعه دکتر سار در برلین و دکتر مارتین در استکهلم موجود است.
از دیگر هنرمندان مکتب بغداد می توان “یحیی بن محمود واسطی” را نام برد. وی نسخه ای از مقامات حریری را نگاشته که در آن بیش از صد تصویر نگارگری شده است. نسخه مذکور به تاریخ 635 ه.ق بر میگردد و اکنون در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می شود.
تصاویر عالی این کتاب و اشکال بزرگ آن که نقاشی های دیواری را به یاد می آورد، تصویر واقعی زندگی روزانه و حیات اجتماعی را نشان می دهد. در اینجا اعراب قرن سیزدهم در مسجد، مزرعه، صحرا، کتابخانه و هنگام برگذاری جشن و اعیاد مختلف دیده می شوند.
یکی دیگر از قدیمی ترین نسخ خطی مکتب بغداد، کتاب البیطره است که درباره علم دامپزشکی است و در سال 605 ه.ق در بغداد تألیف شده و هم اکنون در کتابخانه مصر در قاهره محفوظ است. نسخه دیگر از این کتاب تالیف 606 ه.ق در موزه توپقاپی استانبول نگه داری می شود.
مجموعه دیگری از نگارگری در مکتب بغداد، آنهایی هستند که در لابه لای کتاب های مربوط به ساعت های آبی و اسباب های مکانیکی یافت شده و بسیاری از آنها ریشه یونانی دارند. از مشهور ترین این آثار، کتاب آلات خودکار “الجامع بین علم و العمل فی الحیل” است که کاتب و نگارگر آن محمد بن یوسف کوفی است. نسخه مصوری از این کتاب در کتابخانه موزه توپ قاپوسرای استانبول وجود دارد که تاریخ آن 601 ه.ق است و احتمالا در موصل استنساخ شده است.
یکی دیگر از کتاب های شاخص که به شیوه مکتب بغداد مصور شده است کتب کلیله و دمنه است. این اثر مجموعه ای از افسانه های هندی است که توسط “ابنمقفع” به عربی برگردانده شد. یک نسخه عالی از این کتاب در کتابخانه ملی پاریس وجود دارد که تاریخ آن در حدود سال 627-616 ه.ق است. تصاویر حیوانات در این کتاب به شیوه ساسانی است و رعایت طبیعت نیز در آن دیده می شود.
اشکال حیوانات و مناظر طبیعی اشجار و نباتات به طور کلی حالت تزئینی خاصی را ایجاد کرده است.
کتاب های دیگر از مکتب بغداد
الاغانی نوشته ابوالفرج اصفهانی
مختارالحکم و محاسن الکلم
دعوه الاطبا
اخوان الصفا
مرزبان نامه کاتب و نگارگر مرتضی بن ابی طاهر بن احمد کاشی
دیدگاهتان را بنویسید