5+ تا از کاربردهای نگارگری در قلم زنی
نگارگری در قلم زنی، هنر قلم زنی یکی از صنایع دستی دیرینه ایران است که در دسته فلز کاری قرار می گیرد. قلم زنی در اصل هنر تزیین و کندن نقش و نگار متفاوت بر روی وسایل فلزی مخصوصاً طلا، نقره، مس و برنج به کمک قلم و ضربه‌ی چکش است. فلز مس به دلیل شکل پذیری که دارد، در هنر قلم زنی به طور معمول بیشتر از دیگر فلزات به کار گرفته می شود.
از طرف دیگر به اعتقاد باستان شناسان و مورخان، فلز مس اولین فلزی است که در هنر فلز کاری و تاریخچه قلم زنی مورد توجه بشر قرار گرفت. در ادامه قصد داریم کاربردهای نگارگری در قلم زنی را برای شما هنر دوستان معرفی کنیم، با ما در آکادمی رشیدی همرا باشید.
فهرست مطالب
تاریخچه پیدایش فلز
کاوش‌های باستان شناسی در نقاط تاریخی ایران از جمله بمپور، شهداد، تل ابلیس، تپه سیلک و تپه زاغه نشان میدهد که مردم این نواحی از حدود هفت هزار سال پیش با ساخت اشیاء فلزی به ویژه اشیاء مسی آشنا بوده اند این مردم در ابتدا با کوبیدن قطعه ای سنگ بر روی یک صفحه مسی آن را به شکل ظروف ساده ای چون کاسه در می آوردند، و همچنین اشیایی نظیر خنجر و سنجاق می ساختند.
پس از کشف فلزات دیگر فلزکاران با افزودن قلع به مس آلیاژ سختی به دست آوردند وبه دنبال آن عصر مفرغ آغاز شد که قدمت آن به حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد میرسد. آثار مفرغی زیبایی از این دوره در لرستان باقی مانده است.
با قدرت گرفتن پارس‌ها و تشکیل حکومت هخامنشی هنر فلزکاری تحول یافت و جایگاه ویژه‌ای در صنعت این دوره پیدا کرد تا حدی که در فلزکاری دوره های بعد نیز اثر گذاشت. ساخت اشیاء از فلزات مختلف مانند مفرغ طلا، نقره و آهن اهمیت فلزکاری در این دوره را نشان میدهد.
هنر فلزکاری در دوره ساسانی هنری درباری بود که هنر مردمی را نیز تحت تأثیر خود قرار داد. مهم ترین آثار به دست آمده از این دوره ظروف نقره ای با نقوش پرندگان و تصویر پادشاهان در حال شکار است که تعدادی از آنها زراندود شده و دارای نوشته هایی به خط پهلوی میباشد. همچنین انواع ظروف به شکل مجسمه حیوانات ساخته می‌شد.
در اوایل دوره اسلامی استفاده از آلیاژهای مختلف رایج شد حکام اسلامی در ایران هنر دوره ساسانی را ترویج نمودند و به تقلید از آن ظروف مختلف فلزی ولی بدون نقش ساختند. در دوره سلجوقی هنر فلزکاری به به ویژه در خراسان پیشرفت زیادی کرد.
تفاوت در فرم تنگ‌ها و ایجاد خط‌های عمودی در بدنه و گردن آنها جایگزین شدن طرح های کوچک و متراکم به جای نقوش منفرد دوره ساسانی استفاده از پیچک‌ها و خط نوشته ها در تقسیمات مشهور به بازوبندی، استفاده از خطوط کوفی و ثلث و نسخ تصویر چارپایان و پرندگان و نقوش حیوانی و به تدریج تصویر انسان در حال نواختن موسیقی از ویژگی‌های هنر فلزکاری دوره سلجوقی است.
در دوره مغول بعد از خرابی و قتل و غارت در قرن هشتم هجری قمری، غازان خان سوریه را اشغال کرد. هنرمندان فلزکار تحت حمایت او در شهرهای ،موصل، دیار بکر، حلب و بعدها تبریز و فارس مراکز بزرگ فلزکاری را تأسیس کردند ارتباط فلزکاران ایرانی با هنرمندان این مناطق تغییراتی در هنر فلزکاری ایجاد کرد اما، اصول شکل‌ها و تزئین روی فلز تغییر زیادی نیافت.
در دوره صفویه علاوه بر، آلیاژها از آهن و فولاد نیز اشیای نفیسی با تزئین طلاکوبی ساخته شد. در این دوره شکل‌های جدید برای ساخت ظرف‌های فلزی مورد توجه قرار گرفت و در تزئین آنها نیز تغییراتی به وجود آمد. ساخت تنگ با بدنه کروی و گردن و دهانه گشاد، کاسه و قدح های قلع اندود و انواع قلمدان‌های فلزی از این جمله‌اند. استفاده وسیع از نقش‌های اسلیمی که با ظرافت و دقت بیشتری ترسیم می‌شد استفاده از نقش انسان و حیوان نوشتن کتیبه و شعرهای فارسی به خط نستعلیق از ویژگی‌های تزئین ظرف‌های فلزی در این دوره است.
تا چندی پیش اشیاء فلزی بسیاری چون سینی، دوری، کاسه آینه و شمعدان و بسیاری ابزار و لوازم دیگر که روش‌های ساخت و تزئین هر یک از آنها نیز متفاوت بود، ساخته می‌شد. امروز نیز با توجه به تجربه های چند هزار ساله و پیشرفت دانش و فنآوری در رشته‌های گوناگون هنرمندان زیادی با استفاده از فلزاتی چون طلا، نقره، مفرغ، برنج، مس ورشو و فولاد با ساخت و تزیین ظرف‌ها و اشیاء بسیار زیبا اشتغال دارند.
این رشته ها عبارت است از : مسگری، دواتگری، قلم زنی، کوفته گری، طلاکوبی، زرگری، ملیله سازی ،فیروزه کوبی، میناکاری، چاقوسازی، قفل سازی، ابزار و ادوات جنگی مانند اسلحه سازی، شمشیر سازی، خنجر سازی، سپر سازی، نیزه سازی، کلاه خود سازی و … که به تاریخ پیدایش و روش ساخت مهم‌ترین آنها اشاره می شود.
قلم زنی
یکی از روش‌های تزئین فلز، قلم زنی است که طی آن با استفاده از چکش و انواع قلم نقش مورد نظر را روی فلز ایجاد می‌کنند قلم‌زنی به شیوه‌های مختلف عکسی زمینه پر منبت برجسته مشبک و قلمگیری انجام میشود.
۱ – شیوه عکسی : با ایجاد سایه و خط در زمینه موضوع را نشان می‌دهند. هیچ گونه اختلاف سطحی بین موضوع و زمینه مشاهده نمی‌شود.
۲ – شیوۀ زمینه پر : همان‌گونه که از نام آن بر می‌آید با ایجاد بافت در زمینه طرح اصلی را نشان می‌دهند در این شیوه نیز اختلاف سطح بین زمینه و طرح وجود ندارد.
3- شيوه منبت : هنرمند با ایجاد حداکثر دو سانتی‌متر اختلاف سطح بین موضوع و زمینه روی فلز نقش ایجاد میکند میزان اختلاف سطح به قطر فلز نیز بستگی دارد.
۴ ـ شیوۀ برجسته : در این روش اختلاف سطح بین موضوع و زمینه بسیار زیادتر از منبت است و هنرمند برای آن که بتواند بدون اشکال آن را انجام دهد از دو جهت یعنی از پشت و به رو به فلز ضربه می‌زند به این ترتیب که زمینه را از رو پایین برده موضوع را از پشت بالا می‌آورد. این روش در مورد اشیایی قابل اجرا است که امکان ضربه زدن از هر دو جهت وجود دارد.
۵ – شیوۀ مشبک : هنرمند با بریدن زمینه و جدا کردن آن از ظرف، موضوع را نمایان می‌سازد. مهم ترین مسأله، در این شیوه طرح آن است که باید متصل باشد، در غیر این صورت موضوع نیز از ظرف جدا خواهد شد.
۶ – شیوه قلمگیری : هنرمند با ایجاد خراش و شیار بر روی فلز، آن را تزئین می کند. این کار به وسیله قلم انجام میشود گاهی درون شیارها را رنگی می‌کنند تا طرح بهتر نمایان شود.
مواد مورد استفاده برای قلم زنی
کار قلم زنی را باید روی فلزهایی انجام داد که پایدار باشند. برای این منظور طلا بهترین فلز است؛ اما عملاً بیشتر از فلزاتی نظیر نقره مس و آلیاژی چون برنج برای این کار استفاده میشود.
روش و مراحل کار قلم زنی
ابتدا طراح، اثر طرح را روی کاغذ می‌کشد. پس از کشیدن کامل نقشه تمام نقاطی را که باید فرو رفته یا برجسته شود فرم میدهد سپس طرح را روی (برنج سنبه) گذاشته و با قلم سنبه نقاط مزبور را سوراخ میکند.
برای انتقال نقشه روی کار لازم است تا سطح فلز مورد نظر چرب شود سپس نقشه را روی آن می‌گذارند و با پودر زغال که در دستمال نرمی پیچیده شده روی نقشه می‌کشند. پودر زغال از سوراخ‌های روی نقشه عبور میکند و روی سطح فلز می‌نشیند و بدین ترتیب شکل طرح روی اثر منتقل میشود شکل اولیه کارها قبل از قلم خوردن توسط هنرمند دیگری ساخته میشود.
قیر گذاری : برای شروع کار قلم زنی باید درون کار و در بعضی موارد زیر کار از قیر انباشته شود و این عمل به دو دلیل صورت می‌گیرد 1- جلوگیری از آسیب دیدن نوک قلم ها ۲- بالا رفتن کیفیت کار.
نحوۀ قیرگذاری بدین ترتیب است : ابتدا قیر را در تابه مخصوص قیر می‌ریزند و آن را با حرارت اجاق به حالت مایع و سیال در می‌آورند. سپس به قیر مذاب گچ اضافه می‌کنند و آنها را با هم مخلوط می‌نمایند. این مخلوط باید به اندازه ای سفت شود که اگر مقداری از آن را در یک لیوان آب بریزیم، بعد از منجمد شدن با ضربه چکش بشکند سپس قیری را که بدین ترتیب بعمل می‌آید، درون کار می‌ریزند و پس از سرد شدن کار قلم زنی را شروع می‌کنند.
قیر باید درون کار کاملاً سفت شده باشد تا قلم کار را فرو نبرد در باره میزان نسبت امتزاج قیر و گچ معیار دقیقی در دست نیست. حدوداً هر یک کیلوگرم قیر به سه کیلو گرم گچ نیاز دارد اصولاً در هنرهای سنتی ملاک و معیار دقیقی برای اجرای کار وجود ندارد. البته این یک عیب است که نحوه انتقال فنون هنر را به طالبش مشکل می‌سازد. اما یک اصل را نباید از نظر دور بداریم که هنرمند بایستی همیشه خلاق و ذهنش در آفرینش هنری آزاد باشد. گاهی اوقات عدم داشتن میزانی دقیق در کار هنری حسن است چون باعث خلاقیت میشود تنوع در هنر نیز یک مزیت بشمار می‌رود.
در مورد قیر و نحوه بدست آمدن آن باید بگوییم که قیر از قدیم وجود داشته، به طوری که در بعضی مناطق به همراه نفت خام از زمین نشت می‌کرده است. در این مورد ذکر ۷۰۰۰ سال پیش کافی بنظر میرسد پیشینیان این هنر بجای گچ از خاکستر یا خاک استفاده می‌کرده‌اند.
وسایل و ابزار قلم زنی
۱ – چکش قلم زنی : همان طور که از اسمش پیداست برای زدن ضربه به انتهای قلم ها به کار می‌رود. جنس آن از فولاد است و دسته نازکی دارد تا در حین عمل، مزاحم دید نباشد. نوک چکش گاهی اوقات کار قلم خوشه را انجام میدهد.
۲ – پرگار : این پرگار که توسط فشار دست باز و بسته میشود برای خط کشی، دایره و قوس زدن، تقسیم کار و نیز جدول بندی به کار می‌رود نوک آن تیز است و می‌تواند روی سطح کار خط بیندازد.
3-تسمه خط کشی : از آن برای خط کشی استفاده میشود در هنر قلم زنی از خط کش مدرج استفاده نمی‌شود زیرا در قدیم هنوز واحدی به نام سانتی متر وجود نداشته و ثانیاً شکل‌های مدور را نمی‌توان با استفاده از خط کش اندازه گیری کرد در حالی که با پرگار این عمل به سادگی انجام می‌پذیرد.
۴- برنج سنبه : ورقه‌ای مسطح از برنج است که روی قیر پهن شده است. در عمل، کاغذ طراحی شده را روی برنج سنبه می‌گذاند و با سنبه محله‌ای که مشخص شده را سوراخ می‌کنند.
5- قلم های آجدار عبارت اند از: قلم پرداز – قلم نیم ور – قلم گرسواد – قلم گرسوم – قلم بادومی
۶ – قلم های بدون آج این قلم ها عبارت اند از : قلم سنبه – قلم گیری – قلم نیم بر – قلم نیم بر کلفت- قلم نیم ور- قلم یه تو-قلم دوتو- قلم بادومی- قلم ناخنی – قلم خوشه – قلم کف تخت مربع و کف تخت مستطیل- قلم تیز بر مشبک کاری –قلم تیز بر – ابزار آجیدن
قلم ها از نظر کاربرد بدون اینکه به آج آنها توجه شود به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:
1- قلم‌هایی که با آنها برجسته کاری می‌کنند این دسته شامل قلم های خوشه نیم بر کلفتی كف تخت مربع و مستطیل است.
2- قلم‌هایی که با آنها ریزه کاری می‌کنند و این دسته شامل بقیه قلم‌ها میشود.
ترتیب استفاده از قلم‌ها توسط هنرمند قلم زنی بیشتر بصورت زیر می باشد:
- قلم سنبه
- قلم پرداز
- قلم گیری
- نیم بر
- قلم تیمور
- قلم گرسواد
- قلم گرسوم
- قلم به تو
- قلم دوتو
- قلم بادومی
- قلم ناخنی
در پایان بخش، ابزارها توضیح این نکته ضروری بنظر میرسد که اندازه تمامی قلم های نامبرده متغیر است و شماره استانداردی ندارد از این‌رو ممکن است قلمی به تبع خواست هنرمند توسط خودش با صنعتگر دیگری ساخته شود.
بعد از اتمام قلم زنی کار به قسمت دیگری می‌رود تا در آنجا قیر را از درون کار درآورند و تمیزش کنند. برای این منظور کار را بصورت وارونه در منقل مخصوصی که در کف آن مجرایی وجود دارد و از کناره هایش حرارت ملایمی به کار منتقل میشود؛ قرار می‌دهند. بر اثر حرارت، قیر به آرامی ذوب میشود و از مجرای زیر اجاق بیرون می‌آید.
البته فرگاز با اندک تغییراتی برای ذوب قیر مناسب تر است. بعضی از کارها بسته به شکل آنها برای درآوردن قیر احتیاج به منقل ندارند و قیر با اندکی حرارت و ضربه از آن جدا میشود پس سطح کار را با مواد پاک کننده نظیر نفت شستشو می‌دهند تا باقیمانده قیر كاملاً محو شود.
نحوۀ آج دادن نوک قلم ها: فلز قلم ها از فولاد خشکه میباشد. برای اینکه نوک قلم‌ها را آج بدهیم، نوک قلم را در آتش حرارت میدهیم تا نرم و شکل پذیر شود. نوک قلم در این مرحله با سوهان پرداخت میشود و به اندازه لازم در می‌آید سپس روی قلم را با قلم تیزبر یا سنبه به شرح زیر آج میدهیم:
۱ – با قلم سنبه قلم گرسوم را آج میدهیم و روی قلم های «یــه تـــو» و «دوتو» فرورفتگی ایجاد می‌کنیم.
۲ ـ با قلم «تیزبر»، سایر قلم ها نظیر «نیمور»، «گر سواد»، «بادومی» و … را آج میدهیم. سپس دوباره نوک قلم را حرارت داده و سریعاً در آب و روغن فرو می‌کنیم؛ در این حالت نوک قلم دوباره بصورت خشکه در می‌آید. بعضی از فلزات را نمی‌توان آج داد.
روش سیاه کردن سطوح قلم زنی شده: بعضی از کارهای قلم زنی به سطوح سیاه رنگ و مات یا نقش و نگار سیاه روی سطح درخشنده فلز بر می‌خوریم این عمل به طریقه ای که شرح آن خواهد آمد انجام میشود.
پس از اتمام کار قلم زنی برای اینکه بعضی از نقوش نظیر گل‌ها بهتر نمایان شود، روی کار را با روغن جلا ورنی میپوشانیم و اضافات روغن را می‌گیریم قبل از خشک شدن باقیمانده روغن سطح کار را به سرعت با پودر زغال سیاه می‌کنیم در نتیجه این عمل، قسمت های برجسته از سیاهی و روغن پاک میشود ولی زمینه فرورفته یا شیارها همچنان سیاه باقی می‌مانند. پس از خشک شدن کامل روغن جلا، طرح‌های سیاه همچنان باقی می‌مانند به طوری که با مواد پاک کننده نیز از بین نمی‌روند البته از اسید می‌توان برای پاک کردن سیاهی استفاده کرد، اما این عمل باعث از بین رفتن فلز خواهد شد.
کاربردهای نگارگری در قلم زنی
همانطور که ذکر شده با هنر قلم زنی می‌توان محصولات متنوعی از جمله ظروف و قلمدان و کوزه فلزی قلم زنی، شده تولید کرد می‌توانید با تکیه بر طراحی اثرهای اورجینال نگارگری با موضوعات مختلف همانند: عاشقانه –عارفانه- بزم و شکار و … را تصویرسازی کرده و بر روی انواع ظروف که شامل سینی – کاسه – شکلات خوری‌های نفیس –قلمدان‌ها – آینه‌های نقره‌ای تابلوهای قلم زنی برای نصب بر روی دیوار، ساخت جعبه‌های جواهرات قلم زنی یا ساخت جعبه‌های چای (تی بگ) قلم زنی، ساخت زیر لیوانی‌های قلم زنی، ساخت ساعت‌های قلم زنی – برسر تاج بوفه‌هایی که از فلز است نیز می‌توان هنر نگارگری در قلم زنی را اجرا کنید.
در قلم زنی نقوش می‌تواند اعم از نقوش تذهیب و گل مرغ و تشعیر نیز باشد .همچنین می‌توان از هنر قلم زنی برای تولید جواهرات نقره‌ای یا مسی که مزین به سنگ‌هایی مثل فیروزه و عقیق و یا آمتیسیت، نیز می‌توان بهره برد. در مقالات بعد به هنرهای دیگر فلز کاری از جمله میناکاری و حتی خود هنر جواهر سازی به طور مفصل خواهیم پرداخت.
نگارنده : سارا بهاری علمدار
سئو شده توسط شرکت دیجیتال مارکتینگ فیبی لند
منابع: کتاب شناخت و ارزیابی کاربردهای هنرهای اسلامی ایران(3)-تآلیف: علی اصغر مقتدانی
دیدگاهتان را بنویسید