کاربرد نگارگری در کتاب آرایی خطی و چاپی

“” هنر نگارگری – تاریخچه، سبک ها و کاربردهای آن “” در مقاله ای جداگانه همه‌ی آنچه که باید از نگارگری و سبک‌های آن بدانید را برای شما هنر دوستان گفته‌ایم. جهت مطالعه مقاله جذاب هنر نگارگری کلیک کنید!!!!

شما همچنین اگر قصد بکار بردن نگارگری در کتاب آرایی را دارید میتوانید از دوره های ما در آکادمی رشیدی برای یادگیری نگارگری استفاده کنید.

نگارگری در کتاب آرایی دوران اسلامی

در دوران اسلامی، به کتاب آرایی، نگارگری در کتاب و هنرهای مربوط به آن مانند تجلید (جلدسازی)، صحافی، خوشنویسی، تذهیب و تشعیر و…. اهمیت فراوان داده شده است. اندازه کتاب بر اساس عرض و طول را قطع کتاب می‌گویند. در ایران کتاب ها با قطع های متنوع وجود دارد. انواع قطع در کتاب ها شامل : قطع سلطانی، قطع رحلی یا نیم ورقی، قطع رقعی یا ربعی و قطع جیبی. کتاب هایی که از جهت عرض باز شوند، ((بیاضی)) می نامند.

ما انواع شیوه جلدسازی داریم که مشهور ترین آن جلدسازی به شیوه ( نقاشی زیر لاکی ) است که یکی از برجسته ترین دستاوردهای جلدسازان ایرانی دانسته اند. این فن در قرن 10 و11 هجری در مراکزی مانند تبریز و اصفهان محبوبیت بسیاری پیدا کرد. در حقیقت این هنر نقاشان بود که روی جلدها جلوه‌گر شد. در قرن 11 هجری، ترکیب طرح ها به تدریج ظرافت خود را ازدست داد و خط ها خشن‌تر شدند.

در عهد قاجاریه، به دلیل تاثیر بسیار هنر اروپایی و کاربرد رنگ های نسبتا خام، جلدهای لاکی به طرف تصاویر اروپایی پیش رفت. مهم ترین شیوه های ساخت جلد در ایران که در دوره های مختلف مورد استفاده قرار گرفته اند، عبارت‌اند از: جلد ضربی یا کوبیده، جلد سوخت، جلد سوخت معرق، جلد روغنی و جلد قلمکار.

جلد ضربی یا کوبیده : که روی قالب های فلزی که بیشتر از فلز برنج است اجرا می‌شود، سپس چرم را در بین دو قالب که کمی داغ شده بود قرار می دادند و تحت فشار می‌گذاشتند. نقوش به صورت فرورفتگی و برآمدگی روی چرم نمایان می‌شود. ضربی یکی از مهم ترین و رایج ترین جلدها در ایران است که از اوایل دوره اسلامی رایج بوده، با گذشت زمان تکامل پیدا کرد و در دوره تیموری و صفوی یه اوج رسید. در دوره قاجار نیز ساخت این جلدها معمول بود و حتی امروزه هم بعضی از صحافان به این شیوه جلد می‌سازند.

جلد سوخت : این روش یکی از ظریف ترین شیوه های جلدسازی و نگارگری در کتاب، در ایران است. نقش کشیده شده روی چرم به وسیله (نقش بر) با دقت و ظرافت جدا شده و روی جلد چسبانده می‌شود انواع نقوش گیاهی، انسانی و حیوانی با دقت و ظرافت بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد.

جلد سوخت معرق : در ساخت جلد سوخت معرق، طرح مورد نظر روی چرم جدا می‌شود، سپس نقش ها از درون چرم دیگری بریده می‌شوند و در کنار هم قرار داده می‌شوند. این روش به حدی دقیق و ظریف اجرا می‌شده که هیچ درز یا فاصله ای بین تکه های چرم به چشم نمی‌خورد.

جلد روغنی : آغاز عرضه جلد روغنی و این سبک از نگارگری در کتاب به دوره تیموری برمی‌گردد. برای ساخت این نوع جلد ابتدا مقوای جلد را برای نقاشی آماده می‌کردند و پس از انجام نقاشی برای تثبیت آن روی کار را با روغن پوشش می‌دادند. پس از دوره تیموری نیز این شیوه مورد استفاده بود.

جلد قلمکار: دراین نوع جلد، برای روکش از پارچه (قلمکار) استفاده می‌شود که نوعی پارچه نخی یا ابریشمی است که با رنگ روی آن نقش می‌انداختند. برای نقش انداختن از قالب هایی که از چوب گلابی ساخته شده بود، استفاده می‌کردند. جلد قلمکار ازدوره صفویه مورد استفاده قرار گرفته است.

برای هنر جلد کاری و کاربرد نگارگری در کتاب آرایی می‌توان از انواع نقوش شامل: تذهیب و تشعیر و گل مرغ و نقوش انسانی (نگارگری) می‌توانید استفاده کنید این کاربرد از روزگاران قدیم به ما رسیده است.

 جایگاه نقوش نگارگری در تصویرسازی داستان ها

نقوش نگارگری برای تصویر سازی انواع شاهنامه ها در ادوار مختلف از جمله کاربرد نگارگری در کتاب آرایی بوده است. از دوره سلجوقیان تا دوره صفویه و قاجار ما شاهد انواع شاهنامه ها هستیم که به واسطه نقوش نگارگری در کتاب آرایی تصویرسازی شده اند از جمله کتاب کلیله ودمنه که قدیمی ترین کتاب مصور نقاشی ایرانی است، این کتاب را امیر نصربن احمد سامانی در سال 301 هجری به رودکی شاعر داد تا از عربی به فارسی در آورد و پس از آن کتاب را به هنرمندان و نقاشان چینی دادند تا آن را نقاشی کنند. هم اکنون برگه ای از آن در کتابخانه ملی پاریس وجود دارد که تاریخ آن در حدود سال 628 هجری قمری است.

بعد از آن میرسیم به دو کتاب منافع الحیوان وجامع التواریخ که مربوط به دوره ایلخانان مغول است .

منافع الحیوان نوشته ابن بختیشوع است وبه دستور غازان خان از عربی به فارسی ترجمه شد و در مراغه نگاشته شده است. این کتاب قدیمی ترین نسخه مصور برجای مانده از دوره ایلخانان است و نگارگری در کتاب که در مورد تاریخ طبیعی و حیوانات و خواص محصولاتی که از آن به دست می‌آید توضیح داده است. در حال حاضر این کتاب 94 تصویر دارد که طول و عرض بسیاری از این تصاویر از 3 تا 5 سانتی متر تجاوز نمی‌کند.

جامع التواریخ: نسخه های متعدد و مصوری از کتاب جامع التواریخ رشیدی نوشته (خواجه رشید الدین فضل الله)مورخ و وزیر ایلخان مغول غازان خان و اولجایت و در دوران ایلخانی نسخه برداری و مصورسازی شده استاین کتاب شامل تاریخ کلی جهان است و دارای دو بخش است بخش اول تاریخ عمومی که از خلقت آدم آغاز شده و به تاریخ مغول ختم می‌شود. تاریخ مغول که پیش از قسمت اول نوشته شده است.

نگارگری در کتاب جامع التواریخ دارای نقاشی هایی از صحنه های مختلفی مانند کشتی نوح، داستان حضرت یونس و سرگذشت پیشینیان و داستان های ملی از جمله رزم های رستم، زندگی بودا و حوادث و اتفاقات انجیل است. معروف ترین نسخه این کتاب مربوط به سال های (707-714 هجری قمری) است که دو قسمت شده و یک قسمت آن در اختیار انجمن سلطنت آسیایی در لندن و قسمت دیگر در کتابخانه دانشگاه ادینبرو در اسکاتلند است.

بعد از ایلخانان به دوره جلایری می‌رسیم که کتاب های دیوان خواجوی کرمانی – عجایب المخلوقات – خسرو شیرین  است

دیوان خواجوی کرمانی: این دیوان اوج نگارگری در کتاب دوران جلایری را نشان می دهد و دارای 9 نگاره است که در یکی از آن ها امضای جنید السلطانی دیده می‌شود. این نگاره از نخستین آثار نگارگری ایرانی، دارای امضا است که نشان دهنده مقام معتبر جنید در دربار سلطان محمد است.

بعد از دوره جلایری به دوره تیموری می‌رسیم که این دوره شامل دو مکتب مهم از جمله مکتب شیراز و هرات است .

مکتب شیراز دوره تیموری : در این دوره دستاوردهای مکاتب گوناگون یکپارچه شد و سبکی خاص و نوین پدید آمد. تیمور نخبه ترین هنرمندان و صنعتگران را با خود به سمرقند برد. در این زمان پسر تیمور، شاهرخ در هرات و نواده تیمور، اسکندر سلطان در شیراز حکومت می‌کردند. اسکندر سلطان در شیراز بسیاری از هنرمندان را جمع کرد و کارگاه پر رونقی تشکیل داد.

از کتاب های مصور شده مکتب شیراز دوره تیموریان می‌توان : گلچین اسکندرنامه – شاهنامه ابراهیم سلطان – خاوران نامه را نام برد.

مهم ترین نگارگری در کتاب های مکتب هرات دوره تیموری نیز می‌توان : شاهنامه فردوسی (شاهنامه بایسنقری) – شاهنامه محمد جوکی (فرزندشاهرخ)- کلیله ودمنه (کلیله ودمنه بایسنقری)-مجمع التواریخ اثر حافظ ابرو – معراج نامه – همای و همایون – گلستان سعدی – بوستان سعدی – خمسه نظامی.

کاربرد نگارگری در کتاب آرایی : شاهنامه بایسنقری

شاهنامه بایسنقری در سال ۸۳۳ هجری قمری به سفارش شاهزاده بایسنقر میرزا توسط استاد جعفر تبریزی خطاط چیره دست به خط نستعلیق بـه رشته تحریر درآمد. بایسنقر، بیش از چهل نقاش تذهیب کار و خطاط را گرد هم آورد تا تحت نظر استاد جعفر تبریزی به تحریر شاهنامه مشغول شوند. در نگاره های این کتاب شیوه «جنید» و معاصرانش و نیز تأثیر نقاشان شیراز را می‌توان شناخت احتمالاً «مولانا خلیل»، یکی از مصوران آن بوده است و تجلید کتاب به دست قوام الدین تبریزی انجام گرفته است که مجلد و مذهب دربار بایسنقر میرزا بود.

این شاهنامه با قطع رحلی ۲۶ سانتیمتر در ۳۸ سانتی متر شامل ۷۰۰ صفحه هر صفحه ۳۰۱ سطر و هر سطر شامل ۳ بیت به قلم «نستعلیق»است. نگاره های این شاهنامه با ظرافت تزئینی صحنه ها با جامگان فاخر، پیکرها کاشی های پر نقش و نگار فرش های رنگارنگ و ظرف های مجلل مشخص شده است.

ظاهراً مبنای همه این ها الگوهای واقعی روزگار است  طبیعت در زیباترین صورت به تصویر درآمده است. نگارگر از قرینه سازی محض اجتناب کرده و صحنه های شکار و کارزار را پرجنب و جوش و مجالس بزم و ضیافت را ساکن و آرام مجسم کرده است. صحنه های درباری در،نگارگری در کتاب دارای تأکید بر نقوش رنگارنگ، جامگان کاشی ها و فرش ها با ظرافت تزئینی بیشتری هستند.

معراج نامه: در شهر هرات و برای شاهرخ نوشته شده و بیشتر تصاویر آن دارای وضع مربعی شکل و از متن نسخه خطی جدا و مستقل است این کتاب تصاویر پیامبر و فرشتگان به تصویر کشیده شده است صورت های فرشتگان گرد و چشمان آنها کوچک و ریز است در این نگاره ها رنگ های فیروزه ای و طلایی زیاد به کار رفته است.

بعد از این دوره نوبت به دوره صفویان می رسد که مهم ترین کتب های این دوره که از هنر نگارگری در کتاب آرایی بهره برده‌اند، عبارتند از:

1- شاهنامه طهماسبی 2- دیوان حافظ کارتیه 3- خمسه طهماسبی

شاهنامه طهماسبی یکی از ارزنده ترین نسخه های خطی مصور از شاهنامه فردوسی است که در کارگاه – کتابخانه (شاه طهماسب اول  صفوی) در تبریز تدوین شد زمان آغاز و پایان تدوین کتاب نامشخص است ولی در بالای یکی از صفحات آن تاریخ ۹۳۴ به چشم میخورد این شاهنامه مشهور و زیبا دارای ۲۵۸ نگاره و ٣٨٥ برگ است و هنرمندان بسیاری در تهیه این شاهنامه دست داشته اند که معروفترین آنها سلطان محمد است.

از دیگر هنرمندان این شاهنامه می‌توان از «آقامیرک» و «میرمصور»، «میرسید علی»، «مظفر علی» و «دوست محمد» نام برد. علاوه بر نگاره های زیبای این شاهنامه قطع بسیار بزرگ آن نیز مورد توجه است، هر صفحه آن تقریباً ۴۶×۳۱/۵ سانتی متر است که آن را قطع سلطانی بزرگ دانسته اند. متن اشعار شاهنامه در این کتاب به خط نستعلیق درشت است. سرپرستی و هدایت نگارگران این شاهنامه ابتدا به کمال الدین بهزاد و سپس به سلطان محمد سپرده شد.

شاه طهماسب هنگامی که از هنر رویگردان شد این کتاب نفیس را به سلطان سلیم دوم عثمانی اهدا کرد. سپس این دیوان دست به دست گشت تا سرانجام ۷۸ نگاره آن از موزه متروپولیتن سر در آورد. تعدادی از نگاره های آن نیز به دست مجموعه داران خصوصی افتاد و صفحات باقیمانده مشتمل بر متن و تصاویر در ۱۹۹۵م به ایران بازگردانیده شد.

مرقع سازی

از دوره صفویه از میانه قرن دهم هجری با آغاز کاهش سفارشات کتاب آرایی مرقع سازی در ایران آغاز شد .مرقع یکی از کاربرد نگارگری در کتاب آرایی، مجموعه ای است که از قطعات نقاشی یا خطوط زیبا یا طراحی به وجود می آمد برخی از بزرگان، این قطعات را به صورت کتاب مانند در کنار هم جمع می‌کردند و اطراف صفحات را با تذهیب یا تشعیر می آراستند. معمولاً در ابتدای این مجموعه نام سفارش دهنده و گردآورنده و مقدمه ای قرار داده میشد و تاریخ پایان کار نیز در پایان کار نیز در انتهای دفتر می آمد از دوره صفوی تا پایان دوره قاجار مرقع های زیبایی باقی مانده است.

نمونه های ارزشمند آنها مرقع (بهرام میرزا صفوی) به کوشش دوست محمد، مرقع (امیرحسین بیک) به سرپرستی مالک دیلمی و مرقع (گلشن) به دستور جهانگیرشاه گورکانی است. مرقع گلشن به درخواست جهانگیرشاه گورکانی توسط هنرمندان ایرانی و هندی در سالهای ۱۰۱۴ تا ۱۰۳۹ هـ. به وجود آمده است در این مرقع آثار نگارگران معروفی مانند «کمال الدینبهزا د، محمود مذهب، لطف الله مذهب، آقارضا شيرين قلم » دیده می‌شود. خطاطان این مجموعه ارزشمند میرعلی هروی سلطانعلی مشهدی زرین ،قلم ،کشمیری محمد نور و جعفر تبریزی بایسنقری هستند .محمد حسین کشمیری ، نستعلیق نویس دیپاچه و ختم مرقع گلشن است .

کتاب مصور شده دوره افشاری

تاریخ جهان گشای نادری از کتب مصور شده این دوران است. این کتاب به خط نستعلیق است و از نگارگری در کتاب آرایی بهره برده است. نقاشی های آن اثر (میرزا محمد مهدی استرآبادی ) است. تمامی تصاویر ،رنگین و نشان دهنده جنگ های نادرشاه و مجالس مربوط به اوست.

هنر قاجار

در این دوره با شاهنامه داوری رو به رو می‌شویم که این شاهنامه هم اکنون در موزه رضا عباسی در تهران نگه داری می شود، در دروه قاجار و به خط نستعلیق توسط (محمد داوری) نوشته شده است. او چند تصویر نیز برای این شاهنامه کشیده است. لطفعلی صورتگر نیز در اخرین سال های زندگی خود، چند مجلس برای این شاهنامه کشیده است.

هم چنین مصور سازی کتاب هزار و یک شب که توسط صنیع الملک (ابوالحسن غفاری) نقاش باشی دوران ناصر الدین شاه قاجار انجام شده است.

کاربرد نگارگری در کتاب آرایی و نقاشی ایرانی (تذهیب و تشعیر)

تذهیب به معنای زر اندازی و طلا کاری، مجموعه ای از نقش های زیبا و دل انگیز است که نقاشان و مذهبان برای هر چه زیباتر کردن کتاب های مذهبی، علمی، فرهنگی، تاریخی، دیوان اشعار، جنگ های هنری و قطعه های زیبای خط به کار می بردند.

در اوایل دوره اسلامی تذهیب برای تزئیین و جداسازی آیات قران مجید مورد استفاده  قرار گرفت. در تذهیب از نقوش انتزاعی مانند (اسلیمی)، (ختایی) و (گرفت و گیر) و سایر نقوش گل و بته استفاده می شود همچنین امروزه در صفحات اول قران‌های امروزی نقوشی از تذهیب وجود دارد. هم چنین هنرمندان خطاط برای زیبا کردن تابلوی خط خود نیز به یک مذهب کار داده تا تا خط هایشان مزین به نقوش تذهیب بشود.

قدیمی‌ترین کتب خطی که در ایران تذهیب شده و از نگارگری در کتاب بهره برده است، کتب خطی دوره سلجوقی است، امتیاز این نوع کتب در این است که بیشتر لابه لای حروف، خطوط و سطرها نیز از تذهیب استفاده شده است.

غالبا رسوم و اشکالی که در این نسخه ها به کار رفته عبارت است از ستاره های شش یا هفت پر و برگ نخل (پالمت) و گل بوته اسلیمی می‌باشد. در این دوره در تزئین و تذهیب طریقه جدیدی ابتکار شد و تا دوره های بعد نیز معمول و متداول بود، این روش عبارت از این بود که دوره سطرهای نوشته شده را خط کشی می کردند و بعد صفحه را درخارج این خط های نازک به اشکال و رسوم نباتی تزئین می‌دادند.

تشعیرسازی به هنر آراستن حاشیه صفحات (کتاب یا مرقع) با نقش مایه های حیوانات، پرندگان و گیاهان گفته می‌شود و یکی از کاربرد نگارگری در کتاب آرایی می‌باشد. این هنر از اوایل سده شانزدهم میلادی (سده دهم هجری) در ایران رایج شد. نگارگران غالبا این نقش مایه‌ها را به رنگ طلایی بر پس زمینه لاجوردی طراحی می‌کردند. تشعییر از شعر به معنای مو گرفته شده است. خطوط نازکی که به ظرافت یک موی به کار می رود، علت نام گذاری این هنر است.

کاربرد نگارگری در کتاب آرایی امروزی

امروزه نیز می‌توانید برای مذهب سازی جلدهای قران کریم کار کنید یا اگر تولیدات چرمی به صورت دفتر دارید می‌توانید از نقوش نگارگری در کتاب آرایی برای تصویرسازی جلد چرمی تولیدات دفتر و کتابتان استفاده کنید حتی برای تصویرسازی شعر و داستان های کودکانه از آن بهره ببرید هم چنین می‌توانید برای زیباسازی تقویم های دفتری نیز از این هنر با ارزش بهره بجویید به شرطی که قلم قوی در طراحی و رنگ گذاری آن داشته باشید.

حتی می‌توانید البوم های تک نگاره تهیه کرده و با انواع نقوش ایرانی مزین کنید و برای کسانی که دنبال هدایا خاص هستند بهترین خواهد بود در هدیه دادن یا حتی می‌توانید شروع به تولیدات مرقع نقاشی بکنید و این هنر زیبا را که فراموش شده دوباره رواج دهید. به یاد داشته باشید برای همه این موقعیت های شغلی باید هنر نگارگری به نحوه احسن فرا بگیرید.

نگارنده : سارا بهاری علمدار

سئو شده توسط شرکت دیجیتال مارکتینگ فیبی لند