9 مورد راجب به هنر نگارگری در مکتب تبریز

در روند شکل‌گیری هنر نگارگری در مکتب تبریز درمی‌ یابیم که اساس این مکتب در اواخر سده هفتم هجری در دربار ایلخانان مغول و به‌ویژه در ربع رشیدی تبریز که خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در این شهر بنیان‌گذاری کرد، پایه‌گذاری شد. در این دوره تبریز در پرتو پیشرفت همه‌ جانبه آثار هنری، به عمده‌ترین مرکز هنر های کتاب‌آرایی خاور نزدیک و میانه تبدیل شد و مراکز مختلف پراکنده در سرزمین‌های این منطقه را تحت تأثیر قرار داد.

بهترین نمونه از آثار کتاب‌ آرایی مکتب تبریز دوره اول “ایلخانی” نسخه‌ای از شاهنامه موسوم به “شاهنامه ابوسعیدی یا دموت” است، این اثر حاصل کارگاه‌های هنری تبریز بوده و به‌رغم حضور برخی عناصر غیربومی در نگاره‌ های آن، اثری کاملاً ایرانی به شمار می‌آید.

پیدایش مکتب تبریز

گوشه ای از اتفاقات و رویدادهایی که در زمان پس از مرگ چنگیزخان مغول و در جریان تشکیل حکومت ایلخانان در ایران رخ داد، منجر به تشکیل و پیدایش مکتب تبریز شد. در این راستا سلسله ایلخانی مغول به روی کار آمد که هولاکوخان اصلی ترین شخصیت این سلسله بود و توانست مقدمه تشکیل حکومت قوی و امپراطوری بزرگ ایلخانی را با محوریت تبریز آغاز کند که این زمان نیز با اوج شکوفایی هنر و نگارگری مکتب تبریز مصادف شد.

هولاکوخان فرد بسیار قدرتمندی بود که به کشورگشایی علاقه داشت و در سرکوب مخالفان نیز با شدت رفتار می‌کرد. از جمله مهم ترین جریاناتی که هولاکوخان به آن خاتمه داد، جریان اسماعیلیان بود که این گروه از مردم با داشتن قلعه‌های مستحکم و فراهم کردن زیر ساخت‌های بزرگ فرهنگی، در تلاش‌های مهم خود توانستند در حوزه هنر و فرهنگ، علما و دانشمندان بسیار سرشناسی را گردآوری کنند. 

هولاکوخان مایل بود تا مجموعه‌ ای مانند جریان اسماعیلیان را تشکیل دهد و در این راستا نیز بر اساس پیشنهاد علما، پیش از نابود کردن قلعه‌ ها، از کتابخانه بزرگ اسماعیلیان که چندین هزار جلد کتاب در آن جمع آوری شده بود، تعداد بالایی کتاب‌ های مفید این مجموعه را برداشته و با حفاظت از این آثار، آن‌ها را به تبریز و مرکز حکومت منتقل کرد.

علمای سلسله ایلخانی همچون خواجه نصیرالدین طوسی و عطاملک جوینی همان عالمانی بودند که در تشکیلات اسماعیلیان فعالیت داشته و وجاهت علمی و جایگاه اجتماعی خوبی داشتند که بنابر صلاح دید در جهت حفظ ریشه‌ های فرهنگی، مذهبی، علمی و حفظ مواریث ارزشمند از تاراج و نابودی‌ها در تشکیلات حاکمیت ایلخانان نقش آفرین بودند.

در این راستا به یک باره تمامی توجه‌ ها، ثروت‌ ها و بزرگان با اجبار و یا علاقه در این منطقه جمع شدند. در نتیجه این دوره قوی هنری، شخصیت‌ های بزرگی چون خواجه نصیرالدین طوسی و عطاملک جوینی به عنوان وزرای حاکمیت پیشنهاد دادند تا با توجه به عدم کفایت خلیفه عباسی و سرکوب‌ های متعدد مردم عراق، سابقه تنش‌ ها و سرپیچی از تسلیم شدن به هلاکوخان با وجود امتیازاتی که داده می‌شد، تصمیم اساسی برای حذف این سلسله مغضوب و متکبر گرفته شود.

و در این راستا نیز پس از سرکوب خلیفه عباسی و تصرف بغداد، مکتب ۵۰۰ ساله بغداد خاتمه یافته و تمامی هنرمندان و آثار آن مکتب به منطقه آذربایجان و تبریز انتقال یافت.

تشکیل “دارالملک” در تبریز

فرصت تاریخی پیدایش یک مکتب هنری با این شرایط استثنایی برای مکتب تبریز فراهم شده بود و در ادامه این دوره تمامی ظرفیت‌های فرهنگی و هنری و ثروت‌ سرزمین‌های تحت سلطه مغول از آسیای میانه گرفته تا مصر در تبریز با عنوان “دارالملک” جمع شدند. زیر سایه حکومت ایلخانی که با روی کار آمدن غازان خان پس از مرگ هلاکوخان و پسرش گیخاتو در سال ۶۶۵ قمری به صورت رسمی آغاز شد.

مجموعه‌ دیگری به نام “ربع رشیدی” در مکتب تبریز تاسیس یافت که نشان می‌دهد این روند هنری یک حرکت کاملا برنامه ریزی شده بود و یک فرصت تاریخی برای آذربایجان و کل کشورهای اسلامی محسوب می‌شد.

تاثیر و نتیجه تحولی که در علم، فرهنگ و صنعت منطقه آذربایجان اتفاق افتاد، حتی به اروپا رسید که گفته می‌شود جنبش هنری رنسانس اروپا نیز برگرفته از مجموعه ربع رشیدی تبریز است.

محصول این دوره باعث اتفاقات بزرگ و پیدایش سبک‌ هایی در حوزه نگارگری و خوشنویسی از جمله پیدایش خط نستعلیق شد، یعنی چهار استاد از هفت استاد سرشناس معروف به “اساتید سبعه” که از بغداد به تبریز مهاجرت کرده بودند و دو نفر از آن‌ها نیز اهل خود تبریز بودند، فعالیت خود را با کیفیت بالاتر در مکتب تبریز ادامه دادند.

پیدایش شخصیت‌های مهم هنر خوشنویسی و نگارگری  در مکتب تبریز

در راستای این دوره افرادی هم‌چون “میرعلی تبریزی” خوشنویس بزرگ و مشهور به عنوان واضع الاصل خط نستعلیق و “جعفر تبریز” به عنوان استاد الاساتید خوشنویسی در تبریز به ظهور رسیده و رشد کردند و در هنر نگارگری نیز هنرمندان ماهر به عرصه کار آمدند و با مهارت‌هایی که کسب کرده بودند از تاثیر ۵۰ درصدی نقاشی چینی بر روی نقاشی‌های ایرانی کاستند و آن‌ را به نگارگری های اصیل ایرانی تبدیل کردند. 

ثمره مکتب اول تبریز، تغییرات بزرگ، بنیادی و حساس در حوزه هنر نگارگری بود، هنر صفحه آرایی کتب و صفحات در این دوره به حد اعلایی رسید و سپس خط نستعلیق در خوشنویسی ظهور کرد که اکنون از آن به عنوان عروس خطوط اسلامی نام برده می‌شود چرا که این خط بر گرفته از زیبایی‌ های طبیعت ساخته شده و خطی به مراتب زیباتر و علمی تر از سایر خطوط است.

سلسله ایلخانی در اوج شکوفایی مکتب تبریز و هنر زیبای این منطقه فرو پاشید و سپس سایر حکومت‌ها و گاه سلسله‌های کوچکی چون ایلکانان و تیموری‌ ها بر این منطقه حاکم شدند اما با روی کارآمدن سلسه جلایریان، برخلاف این‌که این دوره از لحاظ سیاسی و اجتماعی یک دوره پر تلاطم بود، ولی با بالندگی و اوج هنر خوشنویسی و نگارگری، درخشان ترین دوره تاریخ هنر تا آن زمان محسوب می‌شد و حتی بهترین آثار هنری تا آن زمان تولید شد که نگارش اولین دیوان حافظ نیز محصول این دوره است.

تبریز در این سلسله به عنوان پایتخت فرهنگی تعیین شده بود، اما پس از آن‌که سلسله تیموری بر ایران مسلط شد، با وجود شرایط بد و متلاطم و عدم ثبات سیاسی و اجتماعی ناشی از اختلافات و کشمکش‌ های بین سه حکومت متخاصم در منطقه تبریز و آذربایجان، هنرمندان بسیار منسجم و تیمی رفتار کرده و آثاری را نیز به صورت متمرکز تولید کردند.

شاهرخ میرزا فرزند تیمور که فردی بسیار هنر دوست بود، در این دوره دستور داد تا تمامی هنرمندان تبریزی به صورت دسته جمعی سلطه به هرات پایتخت سلسله تیموری منتقل شوند و در سال ۸۲۳ قمری نیز ۴۰ هنرمند به ریاست جعفر تبریزی مجبور به سفر به هرات می‌ شوند در حالی که کمی پیش از این تاریخ، میرعلی تبریزی از دنیا رفته بود و شاگردان او در حال نشر خط نستعلیق بودند. 

پایه گذاری مکتب هرات با این مهاجرت جمعی هنرمندان تبریزی به پایتخت تیموریان یعنی به شهر هرات اتفاق افتاد و مدیریت این جریان هنری برعهده میرزا جعفر تبریزی و سپس اظهر تبریزی بود. در حقیقت مکتب هنری هرات ذیل مکتب تبریز بوده و در اثر این مهاجرت جمعی و به مدیریت هنرمندان معروف تبریزی بنیان نهاده شده است.

ویژگی های نگارگری در مکتب تبریز اول

نقش ها با رنگ های تیره تر از زمینه تصویر می شدند. چین و چروک لباس ها متاثر از سنت بیزانسی است. چهره ها مغولی است، ترسیم تنه پیچیده و گره‌دار درختان، صخره‌های تیز، دشت‌های بریده، ابرهای مواج، مراعات نسبت‌ها، دقت در رسم گیاهان و اعضای بدن حیوانات، و تحرک و جنبش بیشتر به جای آرامش و سکون موجود در نقاشی سنّتی ایرانی در مکتب تبریز دیده می‌شود.
از سوی دیگر، استفاده از نقوش تزیینی هنر ایرانی مانند نقوش هندسی کاشی‌کاری، و اعتبار بخشیدن به معماری ایرانی به عنوان اصلی‌ترین جان مایه کار بوده است. از نگارگران این دوره می‌توان از احمد موسی، امیر دولتیار، مولانا ولی‌ الله و محمدعلی توسی کاتب نام برد.

در این دوران دو اتفاق مهم در هنر نگارگری رخ داد:

1- آغاز ورود عناصر چینی به حوزه نگارگری ایرانی بود که بعدها در شکل ابر و کوه و یا تزیینات البسه همچنان باقی ماند.

2- ایجاد سنت کارگاهی، قبل از این یک نگارگر کل نقاشی های یک نسخه را با تمام مراحل انجام می داد ولی از این دوران به بعد، هنرمندان به صورت تخصصی در آمدند و هر یک بخشی از کار را برعهده گرفتند. این اتفاق با تأسیس ربع رشیدی که به دستور خواجه رشید الدین فضل الله ساخته شده بود شروع شد.

کتاب های نوشته شده در مکتب تبریز اول

• منافع الحیوان <۶۹۵ ه.ق>
• جامع التواریخ <۷۱۴ ه.ق>
• شاهنامه دموت <۷۳۱ -۷۳۷ ه.ق>
• یک نسخه کلیله و دمنه
• معراج نامه
• تاریخ چنگیزی

بین آثار به جای مانده از این مکتب نسخه خطی شاهنامه معروف به شاهنامه دموت از جایگاه ویژه ای برخوردار است که نگاره های آن نشانگر شاخصه های تصویری نگارگری مکتب تبریز است. بیشتر این کتاب‌ها در ربع رشیدی تهیه شدند.

پیدایش مکتب تبریز دوم

شاه اسماعیل در سال 906 ه.ق پس از شکست دادن آق‌قویونلوها تبریز را به پایتختی برگزید. کتابخانه سلطنتی آق‌قویونلوها در اختیار او قرار گرفت و هنرمندانی که در کتابخانه آق‌قویونلوها کار می کردند به خدمت او در آمدند.

شاه اسماعیل در سال 916 ه.ق به هرات حمله برد. و آنجا را به تصرف خود در آورد و سنت و دستاورد های غنی و شکوهمند مکتب هرات دوره تیموری را به ارث برد. او از قرار معلوم بعضی از آثار نفیس و کتب ارزشمند مکتب هرات را به تبریز منتقل کرد.

شاه اسماعیل سپس فرزند دو ساله خود تهماسب میرزا را همراه یکی از امیران قزلباش، حاکم هرات کرد. تهماسب میرزا در هرات زیر نظر استادان برجسته به فراگیری نقاشی و خطاطی پرداخت. او پس از گذراندن هشت سال در هرات به تبریز بازگشت و در سال 930 ه.ق به سلطنت رسید.

ظاهراً او همراه خود شماری از هنرمندان مکتب هرات از جمله “کمال‌الدین بهزاد” را به تبریز آورد. شاه اسماعیل در سال 928 ه.ق فرمان کلانتری کتابخانه را به نام بهزاد صادر و او را سرپرست کتابخانه سلطنتی کرد. نگارگری در مکتب تبریز دوم, اولین مکتب نگارگری دوران حکومت صفوی است. که می توان آن را پر تزیین ترین مکتب نگارگری ایرانی دانست. این مکتب توسط کمال الدین بهزاد و شاگردانش به اوج شکوفایی رسید.
هنر این دوران را شاید بتوان اوج اعتلای هنر نگارگری نامید چرا که تمام دستاوردهای دوران پیشین، در مکتب نگارگری تبریز دوم قوام یافت و هنری در حد عالی و فوق العاده ظریف را بوجود آورد.

درضمن اگر علاقمند هستید هنر نگارگری را آموزش ببینید، استاد سمیه رشیدی در 4 ترم به صورت مقدماتی تا حرفه ای نگارگری را آموزش داده اند. جهت ثبت نام می توانید به بخش دوره ها در آکادمی رشیدی مراجعه کنید.

ویژگی های نگارگری در مکتب تبریز دوم

• نگارگری بخارا نمودی بیشتر شهرستانی داشته است. اما در حکومت صفویان شکل و شیوۀ شاهی و درباری بدان داده شد.
• پیدایش علامت یا شکلی شبیه میله کوچک قرمزی است که بر روی عمامه‌ ها نقش شده است. این علامت و عمامه‌های دوازده تَرَکی.
• نقاشان نگارگری در مکتب تبریز دوم سطح تخت نقاشی را شکستند و ترکیب بندی های چند سطحی آفریدند.
• همه چیز آکنده از حرکت و جنبش بود.
• رنگ ها درخشان و پرکشش و حالت مورد نظر را به وجود می آورد.
• همچنین می توان به سعی بهزاد در رها ساختن نقاشى ايرانی از مكتب تيمورى اشاره نمود.
• بیشترین استفاده و کاربرد را از طبیعتی به‌ نام باغ می‌گیرد.

کتاب های نوشته شده در مکتب تبریز دوم

• معروف ترین کتاب مکتب تبریز دوم، شاهنامه تهماسبی می باشد که به شاهنامه هوتون معروف است.
• خمسه تهماسبی
• دیوان حافظ سام میرزا
• دیوان میرعلی شیرنوایی

نظر استاد سمیه رشیدی راجع به معنی و مفهوم هنر نگارگری

نگارگری یا نقاشی ایرانی یا پیکره نگاری یا مینیاتور ، سه زیر مجموعه یا شاخه های اصلی دارد ؛ تذهیب ، تشعیر و گل و مرغ . کسانی که دنبال زیرشاخه های نگارگری هستند ، باید اول با هنر نگارگری آشنا شده و بعد سمت علاقه خود بروند . نتیجه این کار ساده شدن قوائد نگارگری برای دانشجویان ساده میشود و راحت تر میتوانند در یکی از زیر شاخه های نگارگری ، فعالیت کنند .

ارزش بالای دیوان جامع شاهنامه فردوسی

در خصوص ارزش قیمتی آثار هنری، آثار هنری شاخصی چون شاهنامه بایسنقری که حاصل مجموعه تلاش هشت هنرمند است، با ۷۰۰ صفحه آنقدر ارزش بالا و غیر قابل ارزش گذاری دارد که تنها یک صفحه از آن به قیمت ۱۳ میلیون دلار به فروش رفته و نسخه چاپی محدود این کتاب نیز با قیمت ۲۵ میلیون تومان فروخته شده است.

نوشته شده توسط شرکت دیجیتال مارکتینگ فیبی لند .