5 مورد راجب به هنر نگارگری در مکتب شیراز

نگارگری در مکتب شیراز را می توان “ام المكاتب” نگارگری ايران دانست؛ چون مكتبي است كه در آن نخستين نشانه‌ های تصوير‌گری ايرانی به ظهور رسيده و نخستين كتابخانۀ مفصل و جامع در روزگار عضدالدولۀ ديلمی در سدۀ چهارم هجری در این شهر تشکیل شد. اين كتابخانه مسلماً بخشی به نام كتابت خـانه و صورتخانه داشته كه در آن شماری از هنرمندان از كاتب و مذهب گرفته تا مصـور و مـحرر و مجـلد و غيـره بـه كـار كتاب آرايـي مشغـول بـوده اند.

مقدمه

بعد از حملۀ اعراب، در دوران اسامی در ایران، حکومت های مختلفی به وجود آمدند که این حکومت ها از ضعیف شدن قدرت خلافت مرکزی فایده بردند و به طور مستقل در بعضی نواحی ایران حکومت می کردند. این حکومت ها در داخل قلمرو و تحت فرمانروایی خود نیز حاکمانی را به نیابت از خود در بعضی از مناطق می گماشتند.

برخی از آنها به دنبال مجالی بودند تا از این راه برای خود حکومت محلی مستقلی را به وجود بیاورند؛ از جمله این حکومت های محلی، آلاینجو و آلمظفر بودند که به دنبال همدیگر در فارس اعام موجودیت کردند.

خاندان اینجو که از اعقاب فرمانروایان زیر دست ایلخانان بودند، پس از مرگ ابوسعید در سال 735 ه.ق مستقل گردیدند و از این تاریخ تا 753 ه.ق بر فارس حکومت می کردند تا این که به وسیلۀ خاندان مظفر که در آن زمان حکمران یزد بودند، از آنجا رانده شدند.

آل مظفر بر تمام قسمت جنوب غربی ایران فرمانروایی می کردند تا این که در سال 795 ه.ق به وسیلۀ “تیمور” نابود شدند. با مطالعۀ تاریخ حکمرانی این دو حکومت محلی در مکتب شیراز، می توان دریافت که “ابو اسحق اینجو” و “شاه شجاع مظفر” هر دو حامی “حافظ” بودند و شاید هم به همین دلیل بوده که نقاشان ماهری برای مصور کردن کتاب ها استخدام کرده باشند.

هنر نگارگری در مکتب شیراز ، در دورۀ آل اینجو به گونه ای خاص و شفاف شكل گرفت و نوع خاصی از نگارگری را به نمایش در آورد كه دقیقاً ویژگی نقاشی ایرانی را داشته و از تأثیرات بیرونی به دور بوده یا تأثیرات کمتری در خود احساس کرده است. هنر نگارگری مکتب شیراز در دورۀ آل مظفر با تغییری در برداشت های فرهنگی ادامه یافت و تا آغاز قرن نهم هجری قمری، آثار شایسته ای را تولید کرد.

پیشینه نگارگری مکتب شیراز

در قرن 8 ه.ق مغول‌ ها تمامی ایران را تصرف کردند به جز شیراز که خود تسلیم شد. این مسئله باعث شد که در طی حکومت مغول ها، یک حکومت محلی با اسـتقرار حكومـت آل اينجـو و سپس آل مظفـر در شهر شيراز ایجاد شود. که پايگاه اصلي هنر و هنرمندان بود.

این مسئله باعث پیدایش نگارگری مکتب شیراز شد که بیشتر از مکتب تبریز  به مایه‌ های ایرانی و شیوهٔ کهن نگارگری ایرانی نزدیک بود. و چون مورد پسند حاکمان مغول نبود مورد حمایت حکومت هم قرار نگرفت و توسط حاکمان محلی “آل اینجو” و بازرگانان و عام مردم مورد توجه قرار گرفت و محله هایی برای کتابت و کتاب آرایی ایجاد شد که هنرمندان به تصویر، تذهیب، تشعیر، تحریر و تجليد… پرداختند.

با ورود هنر کتابت به محفل های تجار، صادرات کتب خطی ایرانی به کشورهای هند و ترکیه و… شروع شد . به این ترتیب سبک نگارگرى در مکتب شیراز به مناطق دیگر نیز راه یافت.
در نقاشی‌های مکتب شیراز موضوع اصلی “انسان است” و عناصر دیگر، تابع آن و تنها به عنوان تزئین و پر کردن فضاهای خالی تصویر به کار گرفته می شوند. عناصر دیگری مثل به کار گرفتن جدول ها و نوعی رنگ آمیزی موزون و آمیخته با ظرافت و استفاده از رنگ گلگون مایل به بنفش، آبی لاجوردی، آبی ایرانی، قرمز و زرد در بیشتر آثار مکتب شیراز دیده می شود.

نگارگری در مکتب شیراز در دورۀ حکومت محلی آل اینجو

نگارگری مکتب شیراز همواره در طول تاریخ نقاشی ایران از اهمیت خاصی برخوردار بوده است، زیرا مصون ماندن شیراز از حملۀ مغولان ایلخانی باعث به وجود آمدن مکتب نگارگری خاصی در خطۀ فارس به مرکزیت شیراز شد که به مکتب شیراز مشهور است.

حکومتی محلی که با نام مغولی “اینجو” شهرت داشت، مقر فرماندهی خود را در شیراز قرار داد و در حمایت از مکتب نگارگری موجود تلاش کرد و این مکتب توسط حکومت محلی آل اینجو در شیراز شکل گرفت؛ زیرا شیراز از یورش ویرانگر مغولان در امان مانده بود.

برطبق نظرگاه “آدامووا” و “گیوزالیان” : محققان برای توضیح این مکتب هنری که در عهد حکمرانی خاندان اینجو در شیراز به وجود آمد، غالباً از عناوینی چون “سبک اینجو” یا “نگارگری مکتب شیراز در عهد سلاطین اینجو” استفاده می کنند و همانا نام سبک اینجو مناسب تر و دقیق تر است، زیرا شیراز بعد ها به دفعات به مجلسی از کتاب ورقه و گلشاه مرکز مکتب نگارگری خاصی در نقاشی ایران مبدل گشت.

از اوایل سدۀ هشتم ه.ق ، کارگاه های شیراز فعالیت وسیعی را در مصورسازی متون ادبی و خصوصاً شاهنامه آغاز کردند؛ درواقع اینجویان به منظور مقابله با ایلخانان و تحکیم موقعیت خویش سیاست تجلیل از تاریخ گذشتۀ ایران را در پیش گرفته بودند. در نتیجه، چینی مآبی رایج در تبریز کمترین تأثیر را در نگارگری مکتب شیراز گذاشت؛ بدین سان، هم زمان با نوآورانی چون “احمدِ موسی” و “شمس الدین” مکتب شیراز سنت نقاشی ایرانی را تداوم بخشید.

تایتلی در این باره می نویسد : “در شیراز از مدت ها پیش نسخه هایی برای داد و ستد تولید می شد و این نسخه ها به دهلی، ملوا، بنگال و کن صادر می گشت. کارگاه های هنری شیراز از این نظر فعالیت چشمگیری داشتند و به احتمال زیاد هنرمندان شیراز هم برای تعلیم نقاشی به هنرمندان شبه قاره و هم برای کار بر روی نسخه ها به هند می رفته اند”

شیوۀ نگارگری مکتب شیراز در دورۀ آل اینجو به هنگام استیلای آل مظفر در سال 753 ه.ق متوقف ماند.

از آثار مصور این دوره می توان به شاهنامۀ فردوسی مورخ “731 ه.ق” ، نسخۀ کتابخانۀ توپقاپی سرای استانبول، شاهنامۀ فردوسی مورخ “733 ه.ق”، نسخۀ کتابخانه ملی روسیه، سمک عیار مورخ “730 تا 740 ه .ق”، نسخۀ مجموعۀ بادلیان آکسفورد، مونس الاحرار فی دقائق الاشعار مورخ “740 ه .ق”، نسخۀ مجموعۀ کورکیان نیویورک، شاهنامۀ قوام الدین حسن مورخ “741 ه .ق”، مجموعه های مختلف، شاهنامۀ فردوسی مورخ “753 ه .ق”، نسخۀ کتابخانۀ توپقاپی سرای استانبول، اشاره کرد.

ویژگی های نگارگری در مکتب شیراز دوره آل اینجو

باتوجه به تبادلات فرهنگی که قبل از این دوره میان ایران و چین رخ داده بود، نمی توان سبک نگارگری دورۀ آل اینجو را خالی از تأثیرات چینی دانست، ولی احتمالاً این تأثیرات به صورت دست دوم و از طریق صنایع دستی و به خصوص لباس مهاجمین ممکن می شد؛ با این حال، می توان مدعی شد که تأثیرات هنر چین به قدری کم است که “دنیکه” در سال (1923 میلادی / 1341 ه.ق) متوجه اصالت ایرانی اشخاص، لباس ها و موضوعات در نگاره های شاهنامۀ دورۀ آل اینجو گردید.

آدامووا به نقل از دنیکه می نویسد: گویی ویژگی های دورۀ ساسانی به طرزی خشک و ناپخته زنده می شوند.

اساسی ترین ویژگی مشترک کلیۀ نگاره های نسخ خطی مکتب آل اینجو، کاربرد فراوان رنگ های قرمز و زرد، اُکر یا طلایی است. طراحی پر تحرک و زنده، حرکت آزاد قلم و قلمو برای بیان اندام و استفادۀ اغراق آمیز از ساقه و گل گیاهان از دیگر ویژگی های بارز این نگاره هاست. این نگاره ها، عموماً در اندازه های کوچک و قالب افقی است.

شیوۀ عام نقاشی ها، سترگ نما باقی می ماند و با دیوار نگاره های دورۀ ساسانی قرابتی نزدیک دارد. ترکیب بندی، اکثرا هنوز کتیبه وار و قاب بندی شده است. تقارن ساختمانی ارجحیت دارد و پیکر ها با درختی یا شاخه ای از یکدیگر جدا شده اند. با این روش که عناصر جدا گاه با یکدیگر تبادل موزون برقرار می کنند، ترکیب بندی یکنواخت، رک و ساده به وجود می آید.

نگارگری در مکتب شیراز دوره آل مظفر (795-718 ه.ق)

سیاست حکومت آل مظفر، از تعصبات بومی گرایانه آل اینجو در عرصۀ فرهنگ و سیاست دور بوده است؛ درواقع آنها رویکردهای مذهبی، حفظ شعائر اسامی، حمایت از احیاء خلافت عباسی و وحدت مسلمانان را که پس از سقوط خلافت بغداد از میان رفته بود سر لوحۀ سیاست خود قرار دادند.

می توان گفت با افزایش مبادلات تجاری و ارتباطات سیاسی میان تبریز و شیراز، زمینه برای دگرگونی سنت های جاری، زوال ویژگی های بومی گرایانه هنر نگارگری مکتب شیراز و غلبۀ ویژگی های چینی و مغولی، به ویژه در دورۀ حکمرانی “شاه شجاع” فزونی یافت.

هنر نگارگری در مکتب شیراز دوره آل مظفر سبکی متفاوت با تصویرگری متداول شیراز آل اینجو در پیش گرفت که نه تنها بر آثار جنوب ایران در طول نیمۀ اول سدۀ “15 م. / 8 ه.ق”، بلکه بر آثار هندی نیز تأثیر گذاشت. ظرافت این نگاره ها در تضاد با ترکیب بندی های نگاره های آل اینجو است.

از آثار مصور شده در دورۀ آل مظفر، می توان به شاهنامۀ فردوسی مورخ (771 ه.ق)، نسخۀ کتابخانۀ توپقاپی سرای استانبول، شاهنامۀ فردوسی مورخ (796 ه.ق)، نسخۀ دارالکتاب قاهره مصر، کلیله و دمنه مورخ (793 ه .ق)، نسخۀ کتابخانۀ ملی پاریس اشاره کرد.

ویژگی های نگارگری در مکتب شیراز دوره آل مظفر

برخاف نقاشی شیراز میان سال های 740 – 730 ه.ق / 1340 – 1330 م. نگاره های مکتب آل مظفر سرشار از جلوه های طبیعت است. در این نگاره ها، انبوه علفزار، گلستان و باغ هایی که پرندگان در آن آشیانه دارند، به چشم می خورد.

مشخصات ویژۀ نگارگری عهد مظفریان عبارتند از: تپه های گرد، افق رفیع، زمین پوشیده از بوته ها، پیکره های لاغر با سر بزرگ و چهرۀ سه رخ ریش دار، طراحی ظریف و گه گاه خام دستانه است. بخش کوچکی از کل تصویر به آسمان آبی تخصص یافته، و منظرۀ طبیعی با چند نقش مایۀ قراردادی توصیف می شود.

انسان ها و حیوانات در داخل منظره قرار گرفته اند، ولی مهم تر از آن به نظر می آیند؛ به طورکلی عناصر ترکیب بندی بیش از پیش خصلت مفهومی و نمادین پیدا کرده اند. این عناصر بیشتر به عنوان نشانه هستند تا تزئین؛ به طور مثال، سه مرد نشانۀ یک قشون و دو قوس نشانۀ تپه ها و دایره نشانۀ دهانۀ چاه است.

کاربرد تزئینی ردیف درختان شکوفان، آسمان طلایی و کوه پردازی های دلنشین نشان از بالندگی نگارگری در مکتب شیراز دورۀ آل مظفر است. بعضی از نقش مایه های چینی، همچون اژدهای آبی و طلایی متأثر از نقاشی چینی است، اما در نهایت ویژگی ایرانی پیدا کرده است.

نتیجه گیری

شیوۀ نگارگری در مکتب شیراز دورۀ آل اینجو و آل مظفر در ادامۀ هنر کهن ایرانی و ابداعات جدید آن است. این دو مکتب با خصوصیات نگارگری و نوآوری های ابتدایی خود، تداوم بخش سنت کتاب آرایی و نگارگری سدۀ پنجم و ششم هجری قمری شد که در طول دو سدۀ بعدی، تکامل یافت و به خصوصیت ویژۀ مسلط نقاشی ایرانی بدل گردید. در واقع سبک کتاب آرایی خاص نگارگری مکتب شیراز در دورۀ حکومت های محلی آل اینجو و آل مظفر را می توان در نسخه های مصور شدۀ شاهنامه در این دوران، جست وجو کرد.

ویژگی های نگارگری این دوران را می توان در سه دستۀ ویژگی های صوری، ساختاری و مضمونی تقسیم بندی کرد؛ از این رو، توجه نگارگران شیراز به میراث فرهنگی و هنری گذشتۀ خویش و امتدادِ سلیقۀ هنری ایران قبل از اسلام (دیوارنگاره ها و حجاری های اشکانی و ساسانی) و همین طور توجه به ادبیات اصیل ایرانی، مانند مصور کردن شاهنامۀ فردوسی و به ویژه مصور کردن صحنه های رزمی نیز به عنوان یک ویژگی مضمونی در دستور کار نگارگران در دورۀ آل اینجو و آل مظفر قرار گرفت.

تأثیر این ویژگی مضمونی را می توان در مکاتب دوره های بعد، مثل نگارۀ نبرد بهرام با اژدها اثر بهزاد در مکتب هرات در دورۀ تیموری به روشنی دید. جلوه های طبیعی و منظره پردازی در قالب یک ویژگی صوری در نگارگری دورۀ آل مظفر به مراتب از نگارگری آل اینجو بیشتر شد؛ همین جلوه های طبیعی در مکاتب نگارگری دوره های بعد، ادامه یافته و تنوع بیشتری پیدا می کند.

نوشته شده توسط شرکت دیجیتال مارکتینگ فیبی لند .