7+ کاربرد نگارگری در هنر میناکاری

هنر میناکاری یکی از هنرهای پرکاربرد و زیبا دوره اسلامی است. میناکاری که جزو دسته بندی هنرهای فلزی است نقوش‌های به کار رفته در این هنر نیز بیشتر شامل نقوش ختایی و اسلیمی و نقوش تذهیب است هر چند شما نیز می‌توانید از طرح‌های گل مرغ و نگارگری و تشعییر و حتی گره چینی نیز بهره ببرید.

از هنر میناکاری می‌توان برای ساخت ظروف کلاه خودها و زیورآلات و میناکاری برروی دسته چاقوها و شمشیر‌ها و ادوات جنگی، انواع جعبه‌ها سینی‌ها و انواع ست‌های رومیزی که شامل باکس‌های کوچک رومیزی، همچنین ساخت جعبه‌های تی‌بگ، ساخت انواع ساعت‌های رومیزی و دیواری، استفاده کرد که بروی هر کدام از این اشیا می‌توان نقوش‌های متفاوت اعم از تشعییر، تذهیب، نگارگری طراحی کرد. درادامه مفصل به تفسیر هنر میناکاری و پیوند آن با هنر نگارگری و کاربردهای نگارگری در هنر میناکاری خواهیم پرداخت. با ما در آکادمی رشیدی همرا باشید.

“” هنر نگارگری – تاریخچه، سبک ها و کاربردهای آن “” در مقاله ای جداگانه همه‌ی آنچه که باید از نگارگری و سبک‌های آن بدانید را برای شما هنر دوستان گفته‌ایم. جهت مطالعه مقاله جذاب هنر نگارگری کلیک کنید!!!!

هنر میناکاری

یکی از هنرهایی که روی فلز انجام می‌گیرد هنر میناکاری است، میناکاری هنر درخشان آتش و خاک است با رنگ‌های پخته و درخشان که سابقه‌ی آن به ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد و به حق هنر میناکاری را می‌بایست «مینیاتور بر آتش» نام نهاد آقای علینقی وزیری در کتاب تاریخ عمومی هنرهای مصور پیش از تاریخ تا اسلام می‌نویسد :

از جمله هنرهای دستی ایرانیان در گذشته‌های دور تزئین و کنده‌کاری روی فلزات است. ظروف فلزی تزئین یافته به دست آمده از فلزات گوناگون ساخته شده که مهم‌ترین این فلزات عبارتند از طلا، نقره، مس، برنز ، آهن، فولاد ، سرب . آلومینیوم و کروم از این فلزات برای ساخت و تولید زینت آلات و ظروف گوناگون استفاده می‌گردیده، آن را تهیه‌ی زیر ساخت مینا با فلزات مذکور چندان مشکل نبوده است.

قدیمی‌ترین نمونه‌های یافت شده میناکاری نشان دهنده‌ی این ادعاست که میناکاری نیز مانند بسیاری از هنرهای دیگر برای اولین بار در ایران پیدا شده و از ایران به سایر کشورها راه یافته است. نمونه‌ی بازو بند طلا با تزئینات مینا از دوران هخامنشی پیدا شده که هم اکنون در موزه ویکتوریا آلبرت لندن نگهداری می‌شود. در دوران مغول سبک جدیدی در هنر میناکاری ایران به وجود آمده است .

در دوره‌ی صفویه زمینه‌ی هنر میناکاری تغییر یافت ظروف نقره در این دوره با نقوش مینیاتور و مجالس بزم و رزم و شکار و دربار تزئین یافته و نقوش اسلیمی و ختایی نیز جایی در میان نقوش فوق خود نمایی می کردند هنر مینا کاری را می‌توان یکی از اختراعات خلاقانه ی ایرانیان دانست زیرا زیبایی این هنر در مهارت هنرمند در مهار آتش و خاک و رنگ و لعاب است. مینا به لحاظ روش تولید به دو دسته تقسیم می شود :

1. مینای خانه بندی
2. مینای نقاشی

روش تولید

مینا طبعاً شفاف است و این شفافیت از اکسید قلع به وجود می‌آید و ترکیبات آن از زمان‌های قدیم تا به امروز ثابت بدون تغییر مانده است به طور کلی هنر میناکاری بر روی مس انجام می‌گیرد هر چند می‌توان روی طلا و نقره نیز میناکاری کرد تولید مینا نیاز به طی مراحل خاصی دارد و آن این است که ابتدا ظرف مورد نظر (زیر ساخت ) به دست مسگر یا دواتگر به شکل و اندازه ی لازم ساخته، استاد کار به مینا لعاب سفید رنگ میزند و در کوره می گذارد.

سپس به نقاشی روی این بوم سفید پرداخته، در انتها طلا کاری می‌نماید و در نهایت با لعاب شفاف می‌پوشاند. در مراحل ساخت هر ظرف حدود ۸ بار به کوره میرود و هر بار به طور متوسط از ۲۰۰ تا ۸۰۰ درجه سانتی گراد حرارت می‌‎بیند تا رنگ‌ها به صورت مطلوب در آید.

1- مینای خانه بندی

در این روش مفتول های نازک فلزی را در سطح ظرف در محل نقوش اصلی به وسیله ی لحیم ثابت می نمایند . پس از تثبیت مفتول ها داخل محدوده و سطوح به وجود آمده را با رنگ‌های مینایی پر کنند و حرارت می‌دهند اکثراً میناهای قدیمی به این روش ساخته می شوند.

2- مینای نقاشی

که امروزه متداول است، در این روش ابتدا سطح کار را با رنگ سفید و غلیظ ( با رنگی دیگر ) می پوشانند و پس از حرارت روی این بوم سفید را نقاشی می‌نمایند. به همین دلیل به آن مینای نقاشی می گویند.

اگرچه از هنر میناکاری ایرانی قبل از قرن دهم هجری و دوره صفویه نمونه های قابل ملاحظه ای به دست آمده ولی سابقه میناکاری در ایران به هزاره دوم قبل از میلاد می‌رسد این هنر در ایران بنیان نهاده شده و سپس به سایر نقاط جهان راه یافته است.

قدیمی‌ترین نمونه های یافت شده میناکاری نشان دهنده این ادعا است که هنر میناکاری نیز مانند بسیاری از هنرهای دیگر برای اولین بار در ایران پیدا شده و از ایران به سایر کشورها راه یافته است. نمونه بازو بند طلا با تزیینات مینا از دوران هخامنشی به جا مانده که هم اکنون در موزه ویکتوریا آلبرت لندن نگهداری میشود ضمن اینکه در دوران مغول سبک جدیدی در میناکاری ایران به وجود آمده است.

در دوره صفویه زمینه هنر میناکاری تغییر یافت ظروف نقره در این دوره با نقوش مینیاتور و مجالس بزم و رزم و شکار و دربار تزیین یافته و نقوش اسلیمی و ختایی نیز جایی در میان نقوش فوق خودنمایی می کردند. هنر میناکاری را می‌توان یکی از اختراعات خلاقانه ایرانیان دانست زیرا زیبایی این هنر در مهارت هنرمند در مهار آتش و خاک و رنگ و لعاب است.

پروفسور پوپ در کتاب سیری در هنر ایران درباره میناکاری چنین بیان کرده است: میناکاری هنر درخشان آتش و خاک است با رنگ‌های پخته و درخشان که سابقه آن به ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد می رسد و ظهور آن بر روی فلز در طول سده ششم تا چهارم پیش از میلاد و پس از سال 500 پیش ازمیلاد مشاهده می‌شود. هنر میناکاری در ایران بیش از نقاط دیگر تجلی داشته و یکی از نمونه‌های قدیمی آن در عهد صفویه توسط شاردن جهانگرد فرانسه ذکر شده است که قطعه مینایی از کارهای اصفهان بوده مشتمل بر طرحی از پرندگان و حیوانات بر زمینه گل و بته به رنگ آبی کم رنگ ؛ سبز و زرد و قرمز بوده است.

در مورد سابقه هنر میناکاری در ایران لئو برونستین و اروین مرگولیس (Margulies Erwin) یادآور شده اند که سابقه این هنر در ایران به زمان اشکانیان و ساسانیان می رسد ؛ ولی استفاده از آن در آغاز اسلام تا پیش از حکومت ایلخانان مسلمان مغول غازان خان ( ۶۹۴ تا ۷۰۳ هجری ) روشن نیست این پادشاه در مدت کوتاهی به علم شیمی دست یافت و بر خلاف پیشینیان که مبالغ هنگفتی در راه پیدا کردن اکسیر صرف می‌کردند ترجیح داد که دانش و مساعی خود را صرف هنر میناکاری نماید.

میناکاری را می‌توان یک هنر آزمایشگاهی دانست زیرا برای انجام این کار ضرورت دارد که هنرمند فعل و انفعالات شیمیایی خاص را با دقت و با مهار آتش و حرارت صورت دهد میناکاری در واقع هنر متصل ساختن یک سطح شیشه ای بر روی اجسام است برای ساختن پودر شفاف مینا از سیلیکا (کوارتز یا شن) و پتاس (کربنات سدیم ) استفاده می‌نمایند. برای رنگ آمیزی پودر اکسیدهای فلزی ( با ماده اولیه سیلیکوم – مینیوم – پتاسیم ) به پودر شفاف لعاب مینا (دارای اکسید قلع) اضافه می کنند.

اشیاء مینا به صورت‌های مختلف دیگر نیز ساخته می‌شوند مینای نقاشی مشبک – مینای خانه بندی ومینای مرصع در مرحله اول روی سطح شی را با لعاب سفید یک دست که به عنوان ” لعاب آستر ” مشهور است کاملاً می پوشانند و سپس آن را در کوره مخصوص مینا با ۱۰۰۰ درجه سانیتگراد حرارت داده آن را می پزند. پس از آنکه آن را از کوره در آورده و سرد شد مجدداً شئ را با لعاب مرغوب تری پوشانیده و مجدداً در کوره می گذارند و این بار با حرارت کمتری حدود ۷۰۰ درجه ) آنرا می‌پزند و در صورت لزوم برای بار سوم نیز این عمل تکرار می‌گردد.

این مراحل را اصطلاحاً “سفیدکاری” می‌نامند در این هنگام شی برای نقاشی کردن روی آن آماده است و به سبب به کاربردن رنگ‌های گوناگون در روی شیئ آن را رنگ آمیزی هفت رنگ می‌نامند.

نقوشی که برای نقاشی مینا به کار می‌برند اکثراً طرح‌های سنتی است و بستگی کامل به ذوق و سلیقه هنرمند دارد نقوش مینایی عبارتند از : نقوش اسلیمی، ختایی، گل و مرغ و انواع نقوش پرندگان و حیوانات امروزه برای زیر ساخت محصولات مینا از مس و گاهی نقره استفاده می‌شود. مس مورد نظر باید خالص ناب و از انواع مرغوب باشد. ابزار کار هنر میناکاری شامل کوره، گیره، انبردست، دستگاه پرس، قلم مو و … می‌باشد.

موارد مصرف

مینای نقاشی شامل : لاله شعمدان، گلدان، قدح، زیورآلات، گلاب پاش و … است. ضمن اینکه بر روی درها و چهل چراغ ها و ضریح اماکن متبرکه نیز هنر میناکاری انجام می‌شود.

اصفهان مهمترین مرکز میناکاری ایران است.

مریم شیخ مهدی یکی از اساتید این هنر بسیار زیبا است وی در مصاحبه سال ۱۳۸۲ خود با خبرنامه فرهنگستان هنر شماره ۵۱ به اهمیت قدمت و جایگاه والای این رشته پرداخته است و اشاره به این موضوع مهم دارد که علاوه بر حمایت مسئولان نیاز است این رشته در سطح دانشگاه های هنر به دانشجویان آموزش داده شود و تبلیغات و توسعه در احیاء گسترش این هنر نقش مهمی ایفا خواهد کرد.

برای بهبود کیفیت آن لازم است هنرجویان به صورت تخصصی با مفاهیم رنگ و طراحی و خلاقیت های هنری و تکنیک‌های این رشته آگاهی کامل بیابند. بزرگترین استاد هنر میناکاری اصفهان شکرالله صنیع زاده شناخته شده است که از خاندان نجف، نقاش معروف اصفهانی  (یک قرن پیش ) و نواده صنیع همایون است.

مواد اولیه

مواد اولیه‌ مورد مصرف بدنه‌ی مینا از فلزاتی مانند: مس، طلا، نقره، ورشو و برنج که در واقع زیر ساخت را فراهم می آورند استفاده می‌شود که فلز مس به خاطر حالت چکش خواری از بقیه فلزات رایج‌تر است . مواد اولیه مورد مصرف در لعاب مینا : از سیلیس، کربنات سدیم، پتاسیم، آهک ، قلع و … استفاده میشود.

در هنر میناکاری برای تهیه رنگ قرمز از طلای حل شده به اضافه ی براکس و کربنات سدیم، برای تهیه رنگ سبز از مس به اضافه کرومات سرب و برای تهیه رنگ زرد از ترکیب آهن ، اکسید کروم و قلع و در هر صورت برای شفافیت لعاب ها از اکسید قلع استفاده می شود. در گذشته که میناکاری رواج اندکی داشته ، رنگ ها گیاهی یا معدنی بوده، ولی اکنون برای نقاشی و لعاب اشیاء مینایی از رنگ های شیمیایی نیز استفاده می شود.

ابزار کار

ابزار کار ساخت ظروف مینا عبارتند از :

1- ورقه ی مس ( طلا یا نقره و …)

2- کاغذ کپی

3- چکش که با فرمهای متنوعی که در سر خود دارند، قادرند حالتهای مختلفی ( فرو رفتگی و

بر آمدگی ) را در فلز ایجاد نمایند .

4- سندان که میتواند بسته به اندازه و فرم مورد نظر کوچک یا بزرگ باشد، به جای سندان .

توان از تنه ی درخت مناسب استفاده نمود.

 5- گیره

6- کمان اره و تیغ اره ی فلز بر

7- قیچی فلز بر

8- قلم مو

9- انواع رنگهای گیاهی – معدنی و فلزی

10- کوره

محل تولید شهر اصفهان، یکی از مراکز عمده ی مینا کاری و شاید بتوان گفت تنها مرکز تولید این هنر می‌باشد.

موارد مصرف و کاربرد

از آن جا که هنر میناکاری بر روی زیر ساخت انجام می گردد بنابراین می توان زیر ساخت را به صورت گوناگون درآورد. بطور مثال گلدان، بشقاب، زیر سیگاری، تابلو و … و روی آنرا میناکاری کرد.

روش نگهداری

از آن جا که نقوش مینا توسط لعاب شفاف پوشانده شده است، شستن با آب گرم و اسفنج صدمه ای به ظروف نمیزند ولی از کشیدن اشیاء نوک تیز و برنده و ضربه زدن به آن باید جلوگیری کرد (ضربه زدن ایجاد پریدگی می نماید ). بدیهی است حرارت زیاد و نا متناسب نیز بعضی از رنگ‌های مینا را می‌سوزاند.

نگارنده: سارا بهاری علمدار

سئو شده توسط شرکت دیجیتال مارکتینگ فیبی لند

منبع: کتاب کنترل کیفیت و استانداردهای هنرهای اسلامی ایران2(چوب وفلز)- گردآوری و تآلیف: مهندس پردیس بهمنی و با همکاری دکتر الیاس صفاران – گروه هنر دانشکده هنر و رسانه (دانشگاه پیام نور )