کاربرد نگارگری در هنر خاتم سازی
هنر خاتم سازی: خاتم ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم که با استفاده از مواد گوناگون در رنگ‌های مختلف ساخته میشود. «دهخدا» خاتم را چنین تعریف کرده است نشاندن پاره های استخوان با نقش و نگار در چوب در کتاب «صنایع اسلامی» در مورد هنر خاتم سازی چنین نوشته شده است:
«از صنایعی که به خاورمیانه نسبت داده میشود تزئین اسباب و اثاثیه، صندوق جعبه و سایر اشیایی است که با طرح های هندسی مرکب از قطعات کوچک چوب، عاج استخوان با صدف زینت یافته است. این صنعت از زمان‌های بسیار قدیم در مشرق زمین مرسوم بود و یونانی‌ها و رومی‌ها آن را اقتباس کردند.»
در ادامه به معرفی هنر خاتم سازی، روش کار و کاربرد آن در هنر نگارگری پرداخته‌ایم، با ما در آکادمی رشیدی همراه باشید.
فهرست مطالب
“” هنر نگارگری – تاریخچه، سبک ها و کاربردهای آن “” در مقاله ای جداگانه همه‌ی آنچه که باید از نگارگری و سبک‌های آن بدانید را برای شما هنر دوستان گفته‌ایم. جهت مطالعه مقاله جذاب هنر نگارگری کلیک کنید!!!!
هنر خاتم سازی
در فرهنگ مصور اصطلاحات هنر ایران خاتم سازی به این ترتیب تعریف شده است: هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزاییک با مثلث های کوچک، طرح های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است این اشکال هندسی را با قرار دادن مثلث های کوچک در کنار هم نقش بندی میکنند هر چه مثلث‌ها ریزتر و ظریف تر باشند، خاتم مرغوب تر است.»
یکی از عالی‌ترین نمونه‌های این هنر در موزه متروپولیتن است که طرح آن به سه قسمت تقسیم شده است. قسمت وسط مربعی بزرگ را نشان می‌دهد که در مرکز آن یک طرح ترنجی از استخوان قرار دارد. در هر طرف یک ردیف مرکب از پنج گوشه موجود است که روی آن یک جفت شکل برگ نخلی پردار و در وسط آن شکل انار دیده میشود .تعبیرهای انار و برگ نخلی پردار از صنایع دوره ساسانی آمده که در تزئینات اوایل دوره اسلام از آنها استفاده می‌شده است. گوشه ها و فاصله های دیگر با خاتم کاری عاج و چوب و استخوان به شکل و طرحهای مختلف، پُر شده است.
این هنر در عهد استیلای مغول بر ایران، از کشور چین به ایران آمد و خانم سازان ایرانی به مرور زمان خاتم پیچی را تغییر داده با اضافه نمودن رنگ‌های مختلف چوب و انواع فلز و نیز تغییر شکل هندسی آن از مقطع مربع به مثلث تحولی در آن ایجاد نمودند. البته قبل از دوره مغول نوعی خاتم سازی در ایران رایج بوده که از نمونه های آن خاتم منبر مسجد جامع عتیق شیراز میباشد.
در دوره صفویه این هنر در اصفهان مورد توجه قرار گرفت و پیشرفت زیادی کرد. از شاهکارهای خاتم دوره صفویه می‌توان صندوق مرقد امام موسی کاظم (ع)، صندوق مرقد امام حسن عسکری (ع) و ضریح حضرت سید علاء الدین حسین در شیراز را نام برد. در دوره زندیه این هنر در شیراز رونق بسیار یافت و هنرمندان شیرازی آثار با ارزشی چون صندوق مقبره حضرت زینب (س) را به وجود آوردند.
در عصر حاضر با همکاری هفتاد استاد خاتم سازی یکی از تالارهای کاخ مرمر با خاتم مزین شد. همچنین تالار خاتم مجلس شورای ملی سابق از شاهکارهای هنر خاتم است که به وسیله استاد علی نعمت اجرا شد هم اکنون خاتم سازی در شهر های شیراز اصفهان، گلپایگان و تهران رواج دارد که تفاوت‌هایی در نقش و رنگ هر محل به چشم می‌خورد.
کاربرد هنر نگارگری در خاتم سازی – قلمدان های خاتم سازی مزین به نقوش نگارگری شما نیز با ثبت نام در دوره های نگارگری آکادمی رشیدی و فرا گیری آن می توانید نقوشی بی نظیر و اورجینال تولید کرده و به زیبایی محصولات خود بیفزایید.
مواد و مصالح خاتم سازی
1- چوب: از چوب‌های آبنوس برای مثلث‌های سیاه فوفل برای مثلث‌های قهوه‌ای، بقم و عناب برای مثلث‌های قرمز و نارنج افرا و شمشاد برای رنگ‌های زرد استفاده میکنند.
2 – استخوان: از استخوان ساق پا و دست شتر و گاو عاج فیل و فیبر پلاستیکی برای رنگ سفید استفاده میشود.
3 – فلز: مقتول های فلزی از جنس نقره طلا، مس، برنج و آلومینیوم در خاتم سازی به کار می رود.
4 – صدف: از صدف به صورت تکه های بزرگ استفاده می شود.
5 – چسب: سریشم گرم حیوانی با چسب چوب سرد از قدرت چسبندگی خوبی برخوردارند.
6 – نخ پرک: برای پیچیدن مثلث‌های پره ها، تو گلوها شمه ها و گل ها به کار می رود.
ابزار و وسایل خاتم سازی
برای خاتم سازی از ابزار و وسایلی به شرح زیر استفاده می کنند:
۱ – اره: در خاتم‌سازی از انواع اره های برش زنی ،دست ،کلاف، دو زاویه کنی، سر قطع کن و مویی برای برش مواد و مصالح چوبی و غیر چوبی استفاده می شود.
۲ – سوهان: انواع سوهان های تخت، نیم گرد ،سه پهلو ،گرد شترک، دو قلم، ته لیقه برای ساییدن سطوح کار وپشت خاتم به کار می رود.
3- رنده: انواع رنده های پشت گیری ، کف رند ،قاچی ،دودستی، خشی را در خاتم سازی استفاده می کنند.
4- تنگ: تنگ‌های گوناگون مانند مثلث ،سایی سیم ،سایی پره سای، گلسای و توگلوسای در خاتم سازی مورد استفاده قرار می گیرد.
وسایلی نظیر ،چکش گاز انبر ،مغار ،لیسه سمباده گونیا و خط کش نیز ابزارهایی هستند که خاتم سازان از آنها استفاده می کنند.
روش تولید خاتم
برای ساختن خاتم مراحلی به شرح زیر انجام می شود:
1- بریدن و رشته کردن: قطعه های چوب و استخوان به وسیله اره به صورت ورقه های نازک موسوم به دلاه که هر قطعه حدود ۳۰ سانتی متر طول و یک تا یک و نیم میلی متر قطر دارد. در صورت ضرورت چوب‌های (لا )شده رنگرزی می‌شوند.
2- تبدیل لاهای چکوبی به رشته های نازک به وسیله اره دستی یا ماشینی با سطوح مقطع مثلث یا لوزی شکل انجام میشود سپس این رشته ها را داخل شیار تنگ مثلث سایی قرار داده با سوهان می سایند تا هموار و یکنواخت شود.
3- پره پیچی: سه رشته چوبی یا فلزی را چسب زده با یک رشته مثلث از جنس متفاوت کنار هم قرار می‌دهند به طوری که یک رشته مثلث در وسط و سه رشته دیگر در سه ضلع آن قرار گیرد و یک مثلث بزرگ‌تر تشکیل شود بعد آن را با نخ پرک می پیچند.
4- شش پیچی یا شمسه پیچی: از کنار هم قراردادن و پیچیدن شش رشته فلز و چوب یا شش رشته فلز تنها به وجود می آید
5- تو گلو بندی: از پهلوی هم قرار گرفتن چهار پره که فضای بین گل‌ها را پر می کند، تشکیل میشود.
6- گل بندی: هفت شمسه را کنار هم قرار داده فضای خالی بین آنها را با چوب یا استخوان لوزی به نام ((جووی )) پر میکنند.
7- لوز بندی: با قرار دادن دو تو گلو در طرفین یک گل، صورت می‌گیرد.
8- قامه بندی: با قرار دادن لوزها کنار یکدیگر و قرار دادن آسترهای چوبی به نام «توره» و چوبی به نام «اووه» در دو طرف مستطیل، قامه بندی انجام میشود سپس قامه ها را زیر پرس قرار می‌دهند تا اجزای آن به یکدیگر چفت و محکم شود.
9- قامه بُری: قامه پس از خروج از زیر پرس به صورت شمس یک دست و محکم می‌شوند. لبه های آن را سوهان زده و پرداخت میکنند سپس آن را به فاصله دو میلیمتر میبرند یا به اصطلاح آن را به دو زاویه تبدیل میکنند. به این ترتیب هر قامه به ۲۰ قطعه خاتم تبدیل خواهد شد.
10- آستر کردن خاتم: یک روی خاتم های بریده شده با لایه های چوبی به ضخامت تقریبی یک میلیمتر آستر میشود.
11- ساییدن: پشت و آستر چوبی خاتم را با رنده پشت گیری می سایند.
12- چسباندن: ورقه های خاتم را با سریشم روی اشیاء مورد نظر می چسبانند.
13- کارهای پایانی: پرداخت کاری بتونه کاری لیسه زدن و پاشیدن پلی استر از کارهای پایانی خاتم سازی است.
شکل های هندسی در خاتم: شکل‌های هندسی و قطعه های رنگی در خاتم سازی طرح های متنوعی با نام های ابری ،سفید پروار و سبز تخمه ای – شش تخمه ای- نیم شمسه -مورد مداخل، شمسه جو مشکی، تمام تاجی ،مشکی پروار و سه گل طاقی، پره ای لایه دار ،مورد شش گل، کپه ای چوبی- زنجیر سیمی و … را به وجود می آورد.
.انواع چوب ها با خصوصیات و کاربرد آنها
چوب راش: به رنگ صورتی کم رنگ تا پررنگ چوبی است بسیار حساس به خشک شدن، حساس به یخ زده گی است چوبی است نیمه سخت- راست تار ،خوش کار قابل تورق و بسیار مناسب برای صنایع روکش سازی
چوب افرا: چوبی است سخت سنگین سفید رنگ خوش کار راست تار قابل تورق و بسیار مناسب برای روکش سازی و دارای رنگ روشن می باشد چوب افرا در روکش سازی هم برای تهیه روکش های نمایی و هم برای لایه های وسطی تخته لایی‌ها پوشش و سطوح بزرگ دیوارها، رویه میزها در و پنجره پوشش تخته های خرده چوب و کاغذسازی مورد استفاده قرار می گیرد.
چوب ارس: چوب سختی می باشد و دارای رنگ زرد مایل به قهوه ای روشن است. الیافی یک نواخت دارد و ریز بافت میباشد. در برابر پوسیدگی مقاوم است. در برخی از خواص مکانیکی ضعیف- خمش خوب و کار با آن آسان است.
چوب آبنوس: از این نوع چوب در قدیم برای تهیه مثلث های سیاه رنگ، بــرای خاتم می شده است این چوب دارای استحکام قابل توجهی بوده و به همین سبب در بازار کم یاب و دارای قیمت گران است.
چوب فوفل: از چوب فوفل برای تهیه رنگ‌های سیاه و قهوه ای تیره در خاتم کاری استفاده می گردد.
چوب گردو: چوب گردو درون آن دارای رنگ قهوه ای روشن تا تیره با رگه ها و نقش و نگار بی نظیر و زیبا و بسیار دل انگیز است چوبی است نیمه سبک و نیمه نرم با قابلیت تورق. چوب گردو راست تار و خوشکار بوده و دوام آن بسیار خوب است.
چوب صنوبر: چوب صنوبر ،سفید رنگ یکنواخت سبک راست تار خوش کار و قابل تورق است. رنگ آن زرد مایل به قهوه ای است و دارای خطوط نامنظم و موج دار میباشد. برای طرح های خارجی و داخلی دیوارها و درب‌ها و همین طور برای قفسه بندی کاربرد دارد.
چوب کاج (ایرانی): چوبی است به رنگ زرد مایل به قهوه ای روشن و راست تار از این چوب به علت نرمی در کاغذسازی و جعبه سازی و مبلمان استفاده می شود. چوب کاج در تماس با زمین زود پوسیده میشود برای پرداخت آن از روغن استفاده می کنند
شمشاد: دارای استحکام زیادی است و به رنگ زرد میباشد.
چوب چنار: چوب چنار سخت و راست تار میباشد مورد حمله قرار می گیرد، زیاد دوام ندارد ولی دارای توانایی متوسط در نگهداری میخ است.
چوب توت سفید: چوب توت به رنگ زرد درخشان متمایل به قهوه ای است و راست تار می باشد. این چوب سخت سنگین و بادوام است و از آن در روکش سازی و خاتم سازی و ابزار چوبی منزل و ساخت و سازهای موسیقی استفاده می شود.
چوب ماهون فیلیپینی: این چوب به رنگ قرمز مایل به قهوه ای است و دارای خطوط بسیار پیچیده که برای ساختن مبلمان قابل استفاده میباشد از خصوصیات چوب ماهون فیلیپینی به طور تقریبی محکم است از چوب ماهون بیشتر آب می رود و کوتاه می شود. در مقابل رطوبت باد میکند و به زیبایی چوب ماهون نیست.
چوب قرمز: این چوب به رنگ قرمز مایل به قهوه ای است. از خصوصیات آن در مجاورت هوا به رنگ مشکی و یا خاکستری در می آید خطوط آن موازی هستند، به طور نسبی قوی اما نرم و به آسانی قابل جدا شدن است و در مقابل پوسیدگی مقاوم میباشد. از چوب قرمز برای مبلمان سازی و بعضی از دیوارهای داخل اتاقها و همچنین بوفه سازی به کار میرود.
چوب بلسان بنفش: این چوب در قرن هجدهم میلادی مورد استفاده زیادی داشت و امروزه نیز زیاد به کار میرود دارای انواع گوناگون و مختلفی از قرمز روشن تا قرمز تیره است همچنین دارای خط های بسیار زیبایی است از خصوصیات آن مستحکم زیبا و برای براق کردن کمی با اشکال رنگ را می گیرد.
چوب ساج: از چوب ساج در ساختن مجسمه های چوبی استفاده می کنند. به رنگ زرد مایل به قهوه ای ،تنباکویی و رنگ آن راه راه و موازی است از خصوصیات چوب ساج سنگین، زیبا و روغنی و به خوبی قابلیت کار کردن را دارد.
وسک: چوب و سک نیمه سنگین کج ،تار سخت محکم و الیاف آن درهم است. کار با این چوب نسبتاً مشکل است چوب برون آن خاکستری و چوب درون آن قرمز مایل به قهوه ای است.
توسکا: رنگ چوب توسکا صورتی کدر اما در داخل آب نارنجی است. چوبی است ،سبک، نرم، راست ،تار خوشکار و قابل تورق که با نقش و نگار ساده و بدون نقش و نگار مشخص و ریزبافت میباشد
بلوط: بلوط چوبی است سفید به رنگ خاکستری روشن این چوب که دارای الیاف یکنواخت بافت محکم بادوام و سخت است به خوبی خم میشود از چوب برای تهیه ابزار چوبی منزل و کف پوش استفاده می شود
کاربرد نگارگری در خاتم سازی
چنانچه در هنر خاتم کاری فعالیت می‌کنید می‌توانید با فراگرفتن طراحی نگارگری بر روی جعبه هایی که با خاتم کاری می‌سازید را نیز مزین به نقوش نگارگری کنید و پیش از پیش درآمد و مشتری های خود را افزایش دهید همچنین می توانید شروع به تولید انواع قلمدان با نقوش نگارگری وخاتم سازی بکنید.
همچنین انواع محصولاتی که باخانم سازی تولید می‌کنید می توانید مزین به نقوش تذهیب ویا نگارگری وحتی گل مرغ بکنید از دیگر هنرهای امروزی که می توان برای ترکیب آن با هنر نگارگری از آن بهره برد هنر رزین میباشد می توانید میزهای چوبی که به واسطه رزین ساخته میشود نیز روی آن ها نقوش نگارگری را چه به صورت تخت یا سه بعدی بر روی انواع میزی و ظروف ایجاد کنید یا با انجام نقاشی روی چوب وسپس رزین این ظروف را ضدآب و آماده مصرف روزانه کنید.
ما اینجا در آکادمی رشیدی می‌توانیم همه این زمینه های کاری را برایتان فراهم کنیم با ثبت نام در یکی از دوره هایمان چه در بخش آموزش چهره نگاری و یا آموزش پرندگان و طبیعت که می‌توانید برای هنر گل مرغ سازی ایرانی استفاده کنید، با فراگیری این هنر ومی توانید به تمامی این موقعیت هایی که در این مقاله به هنر چوب اشاره کردیم دست بیابید به شرطی که هنرمندی بالقوه شوید که از قلم طراحی قوی بهره ای برده باشید و برای آموزش آن تلاشی بکنید شما اگر یک هنرمند خاتم ساز هستید با فراگیری این شیوه می توانید یک هنرمند عالی و بی رقیب در صنف خود تبدیل شوید .
نگارنده: سارا بهاری علمدار
سئو شده توسط شرکت دیجیتال مارکتینگ فیبی لند
دیدگاهتان را بنویسید