گل و مرغ تلفیقی ظریف از نگارگری ایرانی است. این تلفیق نماد موهبت الهی و ظهور زیبای آفریدگار است. صحبت‌های عاشقانه بین گل و مرغ نیز به نوعی تسبیح خداوند و اشاره به اسماء حسنی او است. پرنده (مرغ) نمایندهٔ عاشق و گل معشوق است. ترکیب گل و مرغ در نگارگری باعث ایجاد هماهنگی بین عناصر تصویر میشود.
در ادامه این مطلب، ما به 6 اصل که هرکسی باید از هنر گل و مرغ بداند پرداخته‌ایم تا مخاطب بیشتر با این سبک، آشنا شود. با ما در آکادمی رشیدی همراه باشید.
جدول مطالب گل و مرغ در نگارگری
هنر گل و مرغ یعنی چه
نقاشی گل و مرغ، اصطلاحی برای توصیف نوعی از نقاشی قدیم ایرانی است که دارای موضوع گل، برگ، پرندگانی مانند بلبل و گاه پروانه بود.
در این طرحها گل و مرغ همچون عاشق و معشوق در مناظره عاشقانه هستند، در اینجا مرغ عاشق است و گل، معشوق. در ادبیات فارسی بارها به این مناظرات عاشقانه اشاره شده است، همچون غزلی از خواجه حافظ شیرازی که می فرمایند:
فکر بلبل همه آن است که گل شد یارش گل در اندیشه که چون عشوه کند در کارش
گفتگوی عاشقانه گل و مرغ به تسبیح گویی خداوند و ذکر حق نیز تشبیه می شود. در نگارگری گل و مرغ ایجاد هارمونی بین عناصر نقاشی بسیار ظریف است. لازم نیست پرنده نیز حتما در اثر ترسیم شود، اما در صورت حضور به حالت انتظاری صبورانه برای شکوفایی گل و عشقبازی با اواست.
برخی ها گل و مرغ در نگارگری را موهبت الهی و تجلی ظریف و لطیف آفریدگار معنا میکنند . گفتگوی عاشقانه گل و مرغ نیز به تسبیح‌گویی خداوند و ذکر حق تشبیه میشود.
نظر استاد سمیه رشیدی راجب گل و مرغ در نگارگری
همانطور که از نامش پیداست ترکیبی از نقش گلها و پرندگان است و گاهی پروانه، این هنر نیز از زیرشاخه های نگارگری ست. این هنر از دوران صفوی در ایران آغاز گردید و در نقوش آن تصرفاتی با اصول نگارگری شده است و از حالت واقعگرایانه خارج کرده و به سورآل (فراواقعی) نزدیک کرده است. در این هنر بسیار لطیف، پرداز (تجمع و پراکندگی نقاط و خطوط بسیار ظریف) نقش مهمی داراست. این هنر بسیار کاربردی‌ست و مانند پیکره نگاری، تذهیب و تشعیر بر روی هر آنچه قابلیت نقش پذیری داشته باشد می‌تواند بکار گرفته شود. اگر هنرجویان از درب اصلی که همان مینیاتور یا نقاشی ایرانی ست به این هنر ورود کنند هر چه سریعتر میتوانند گل و مرغ که از زیرشاخه های آن است را نیز سریعتر یاد بگیرند.
گل به طور نمادین در عالم تعیین و طبیعت مظهر لطافت و ملاحت وجودی و نشانه و نمونه ای از بهشت برین است. در معنا شناسی ماهوی آن، گل مقام معشوق را دارد و پرنده (مرغ)، عاشق. گل به عنوان عنصری از طبیعت در تصویرگری های متون حماسی و تغزلی به کار می رفت. به کارگیری شکل استعاره ای گل، معطوف به قرن یازدهم و دوازدهم میلادی است.
تلاش و بهره وری از گل در شکل استعاره ای آن، به عنوان نماد عشق و زیبایی ، بیشتر در حاشیه کتب همراه با صحنه های روایی یا مناظر تغزلی به کار می رفته است که یادآور بهار و عشق جوانی بوده. بوته گل ، از رستن گاه تا بالاترین نقطه دان( مکان استقرار گل اصلی) نماد و نمایشی از (درخت زندگی) نیز میباشد. گل در نقاشی های درباری نمادی و نماینده از وقار و آراستگی نظام پادشاهی بود.
از نظر تاریخی ترکیب گیاهان و پرندگان از زمان دور شدن ترسیم گیاهان با طرح های هندسی، آغاز شد. گل ها و گیاهان با بافت حلقه‌ای و پر پیچ و تاب خود میتوانند طرح های هندسی را بپذیرند اما پرندگان با نرمی اندام شان به طرح های غیر هندسی نیاز دارند.
نقاشان ایرانی از تصاویر گل، به کنایه ای از عشق و زیبایی، برای خلق ترکیب های نمادین، در حواشی نسخ خطی، صحنه های روایی و تغزلی، که تصاویر بهار عشق جوان و جاودانه را تداعی میکرد ، بهره میبردند. گل به عنوان مقر و مسند و یا جایگاه مرغ است. در نسخ خطی آن زمان ، گل سرخ به عنوان موضوعی مستقل به کار نمیرفت و شامل طرح های گیاهی یا اسلیمی ، طرح های هندسی و خوشنویسانه بود.
در بیشترین تصاویر گل و مرغ در نگارگری ،گلهای سرخ و صد برگ به وسیله طیف های رنگ سرخ بر زمینه ای سفید یا بدون رنگ نقاشی شده اند .رنگ سرخ برای گل ها نشانه ای از مهر ،زمین و کیفیت خورشید در عالی ترین لحظه ( غروب ) است.
گل نشان گر بسیاری از مفهوم های ادبی و هنری ، مانند پیروزی ،رشادت و … که در دنیای کلام و تصویر جایگاه دارد. گل در آثار نقاشی یا کنده کاری مکان یا موقعیتی احترام برانگیز داشته است. شیوه ترکیب بندی و قرارگاه گل بر روی هر ماده ای نقش یا کنده می شده یکسان بوده است در کلیه این آثار در مرکز اثر یا ترکیب بندی تصویر شده است. گویی که نقاش بر نمایش یکه بودن آن پافشاری کرده است.
نماد مرغ در هنر گل و مرغ به چه معناست
در باورهای قومی و اساطیری، مرغ نشانه افشا کننده اسرار خدایان، محافظ درخت معرفت، است.
ﻧﮕﺎرﮔﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎ تکیه بر اﻟﻬﺎﻣﺎت و تصورات دروﻧﯽ اش و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎدﻫﺎی معرف این الهامات، ، علاوه بر نمایش ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺑﺎزﻧﻤﺎﯾﯽ آﻧﻬﺎ ، مرغ در غالب روحی ﮐﻪ در ﻗﻔﺲ ﺟﺴﻢ اﺳﯿﺮ ﻣﺎﻧﺪه و تقلا در رها و آزاد شدن به سوی حق را دارد، تصویر میکند. این مرغ پس از رها سازی، بر روی گل های متصور از فردوس برین و عالم خیال، می آساید. مرغ، گاه با ترسیم در قامت و حالت اوج گیری و سرمستی، خود را از عالم ماده جدا کرده و حالت صعود به سوی عالم غیر مادی دارد.
مرغ غالبا در حالت انتظاری صبورانه برای شکفتن گل تصویر شده است. مرغ ها به عنوان نماینده ای از همه رستنی ها، در نقاشی گل و مرغ بسیار کم در حال پرواز و بیشتر روی شاخه نشسته و حتی اغلب چشمها بسته است به این معنی که در کنار معشوق به آرامش رسیده اند. در بیشتر آثار، مرغ نقاشی شده مرغ مثالی مفهومی بوده و نامی آشنا به ذهن بیننده نمی آورد .
هنرمند نگارگر می کوشد وحش در کالبد جسم ( رها شده گی در غالب و نماد مرغ ) نشان دهند که رهایی از اسارت آن، جستن و جوییدن حق است. مرغ در ترکیب بندی گل های شکفته، نمادی از زیبایی و جمال حق است که در طلب دیدار حق و کسب معرفتی از او است. مرغ در معنای استعاره ای و عرفانی، اشاره به موجود یا حقیقتی حتی برتر از انسان کامل و عقل فعال دارد .
نگارگر برای بیان برترین حقیقت و برترین معرفت از رمز مرغ استفاده می نماید .پرندگانی که او به تصویر می کشد ، پرندگانی چون پرستو ، طوطی ، بلبل ، هدهد ، هما، سینه سرخ ، طاووس ، ققنوس و نهایتا عنقا هستند . در این میان طوطی و عنقا ، ققنوس و هدهد ، هما و بلبل دارای جایگاه ویژه ای نیز در عرفان و ادبیات فارسی است.
مرغ در عرفان ایران اسلامی را تجلی روح است.
جلوه های پرنده و مرغ در هنر ایرانی پیشینه ای دراز دارد، پیشینه ای که به گونه ای بنیادی از فرهنگ ایرانی مایه گرفته است.
سیمرغ برجسته ترین نمونه ی پرنده ی نمادین در فرهنگ و هنر ایرانی است، درهم پیوسته با گیاه و رستنی و زایش آن، این پرنده که در روایات اسلامی “عنقا” نامیده می شود همان “سین مورو”ی پهلوی است.
خوی ایزدی سیمرغ از میان نامه های فارسی در هم پیوسته با فرهنگ نگارگری ایرانی پیش از اسلام بیش از هر جای دیگر در شاهنامه نمودار شده است.
گل و مرغ اولین بار کجا به کار برده شد ( تاریخچه گل و مرغ در نگارگری )
مستندات تاریخی نشان میدهد که قدمت نقوش گیاهی در ایران، به هزاره های پیش از تاریخ می رسد. که این نقوش بر روی سفالینه ها نقش می شدند و به تدریج در دوره های تاریخی هخامنشی، اشکانی و ساسانی، نقوش گیاهی جایگاه خاصی پیدا کردند و تغییر و تحولاتی یافتند.
تاریخچه دقیق این رشته هنری مشخص نیست؛ اما گزیده و بخشی از گل یا پرنده به صورت جداگانه یا مختلط (در کنار یکدیگر قرار گرفتن گل و پرنده) بر روی نقاشی های بر جای مانده بر روی سفالینه های ایران باستان، دیوار نگاره های دوره ساسانیان و برخی از ظروف دیده می شود که هنرمندان ایرانی از آن الگو ها، آرایه ها و نقوش، در آثارشان بهره گرفته اند.
به گواهی اسناد تاریخ هنر ایران، استفاده از نقش ها و نگاره های گیاهی در ایران زمین قدمتی هم سنگ با نخستین آثار دست ساز صنایع دستی مردمان این دیار دارد. از هزاره های پیش از تاریخ، سطوح سفالینه ها بستر و جایگاه مناسبی برای ترسیم نگاره ها و آرایه های گیاهی بوده و این نقش ها، به مثابه عناصر ناب طبیعی همچون کوه، دریا، خورشید و… دست مایه کار سفالگران قرار گرفته است.
شکل گیری گل و مرغ رایج و مرسوم طبق تعریف و درک شکل امروزی از دوره صفویه صورت گرفته و تغییر و تحولات و ترکیبات آن و به طبع آن ارتقا و اعتلای آن در دوره قاجار، به وجود آمده است. نخستین آثاری که میتوان آن ها را نطفه گل و مرغ دانست به وسیله ی نقاشان تک ورقی و در غالب سفارشات دربار ظاهر شده است.
تا پیش از آن درون مایه آثار ایرانی بیشتر صحنه های داستانی از یک کتاب حماسی با مضامین عشقی یا تاریخی بود. در قرن دهم هجری قمری ، تولید نقاشی ها به صورت آزاد و فارغ از سفارشات دربار رونق گرفت. در میان هنرمندان این دوره رضا عباسی توانست نخستین بار پرنده کوچکی را از زمینه آثار نقاشی بیرون آورده و به مضمون اصلی نقاشی تبدیل کند.
می توان دوره های زندیه و قاجار را دوران اوج و شکوفایی هنر گل و مرغ در نگارگری دانست.
گل و مرغ در نگارگری در دوره قاجار هم به گسترش خود ادامه داد و این رشد و توسعه در کاشی های دوره قاجار و آثار لاکی نمایان بود و به طور کلی می توان گفت هنر دوره قاجار بیشتر به سمت نقاشی های غربی و فرنگی سازی متمایل بوده است.
کاربرد های هنر گل و مرغ در نگارگری
همانطور که گفته شد گل و مرغ شاخه ای از نگارگری است که در هر دوره تاریخی و در هر مکتب ویژگی های خاص به خود را گرفت. این هنر در دیوارنگاری ها و به خصوص دیوار نگاره های دوره قاجار بسیار مورد استفاده قرار گرفت که شامل نقاشی های دیواری، کاشی نگاره و… بود. گل و مرغ در آثار صنایع دستی هم بسیار کاربرد دارد که دو نمونه از آن ها در ادامه آورده شده:
آینه کاری : در آیینه کاری به عنوان تزئینات در کنار آینه ها استفاده می شده است.
لاک کاری: لاک کاری، هنری است که با عنوان هنر زیر لاکی هم شناخته می شود. این هنر در عصر قاجار شکوفا شد و در نتیجه حرفه ای که که مستلزم نقاشی مینیاتور بود، به روی اشیا لاکی متمرکز شد. مانند قاب آینه، جعبه خودکار، جلد کتاب، جعبه جواهرات و … که این اشیا را با پاپیه ماشه می ساختند و سپس با گچ پوشش می دادند و طرح های مورد نظر را با آبرنگ بر روی آن نقاشی می کردند و در انتها تمام اثر را با پوششی از لاک شفاف یا روغن جلا می پوشاندند.
دیوارنگاري: نقوش حیوانی کم و بیش در آثار هنري به کار رفته است، اما نقش عمده اي که نسبت به نقش هاي دیگر حیوانی حضور بیشتري دارد نقش انواع پرندگان است که در کنار نقوش گیاهی، ترکیب دلپسندي را به وجود آورده است.
نقش انواع پرندگان در به کاررفته و در نقوش گچ بري و « مسجد – مدرسه آقابزرگ کاشان » نقوش کاش یکاري سردر اصلی بنا و همچنین ازاره ایوان منتهی به گنبد خانه اصلی مسجد- مدرسه آقابزرگ نیز مورداستفاده قرارگرفته است. علاقه مندان میتوانند با ایده گرفتن از دیوارنگاری های انجام شده از شاخه ی گل و مرغ در نگارگری ، طرح مورد نظر خود را پیاده و از آن درامد کسب کنند .
در کل ، گل و مرغ در نگارگری چه در شرکت های صنعتی و چه در قالی بافی ، مجسمه سازی ، صنایع چوب ، سفال گری و … ، کاربرد های زیادی دارد .
دوره هخامنشی : ایرانیان از زمانهای بسیار دور ، به جانوران و گیاهان توجه داشته و نقش های بسیاری از آنها را در آثار خود به کار برده اند، آنچنانکه این نقوش بر مبنای تفکرات و برداشتهای آیینی شکل گرفته است و بسیاری از این نقوش به نمادی از اعتقادات آنها بدل شده است و با گذشت زمان شاهد بروز تغییر و تحول در این نقوش هستیم. اولین نقش ها و هنر دیده شده از گل و مرغ ، به زمان هخامنشیان بازمیگردد .
دوره اشکانی و ساسانی : در قرن های اولیه پس از ورود اسلام به ایران، نقوش به شدت تحت تاثیر نقش های دوره ساسانیان بودند. به طور مثال در دوره سلجوقی، نقوش گیاهی شبیه به ساسانی در کنار نقش های هندسی خودنمایی می کند. مجموعه این نقوش و نگاره ها در جریان تکاملی خود از قرون اولیه اسلامی نقوش تذهیب و جایگاه ویژه ای در هنر ایران پیدا می کند.
دوره صفوی : از نظر زمانی، بررسی مضمون و استفاده از گل و مرغ، در نگارگری شامل دو دوره است : دوره اسلامی تا نیمه صفویه و دوره پس از صفویه تا قاجار. در دوره اول گل و مرغ ، متاثر از فرهنگ چینی است که توسط مغولان به ایران راه پیدا کرد. که بعضی از نقاشی های ایرانی بسیار وفادارانه الگوهای چینی را دنبال می کردند. اما در دوره دوم ،تاثیرات نقاشی تزیینی اروپایی در آثار دیده میشود.
در دوران صفویه به دلیل ارتباط با غرب، تغییر ذائقه و سلیقه هنری مردم، تاثیرات هنر چینی به مراتب کم تر شد و فرنگی مآبی جای گزینی برای چینی مآبی شد.
نگارگری در دوران صفویه صاحب امضا و تاریخ شد و به اصالت و حقیقت آن افزوده شد. ﺍﺯ ﺩﻭﺭﺓ ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﺳﻮ ﺗﻐﻴﻴﺮﺍﺗﻲ ﺩﺭ ﺭﻭﻧﺪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺑﻨﺪﻱ ﻫﺎﻱ ﮔﻞ ﻭﻣﺮﻍ ﺻﻮﺭﺕ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﺩ. ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﻣﺜﺎﻝ، ﺩﺭ ﺁﺛﺎﺭ ﺍﻭﻟﻴﺔ ﺩﻭﺭﺓ ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺍﺯ ﻓﻀﺎﻱ ﺧﺎﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮﻱ ﺑﺮﺧﻮﺭﺩﺍﺭ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﺍﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺮﻭﺭ ﺯﻣﺎﻥ ﺑﺎ ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ ﮔﻞ ﻫﺎ ﻭ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎﻥ، ﺍﺯ ﻓﻀﺎﻱ ﺧﺎﻟﻲ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻧﻴﺰ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﺩ.
دوره زندیه و قاجار : می توان دوره های زندیه و قاجار را دوران اوج و شکوفایی هنر گل و مرغ دانست.
همانطور که گفته شد، این هنر در دوران زندیه شکوه و کمال خاصی یافت و آثاری ارزشمندی در این زمان خلق شد. در این دوره مکتبی در شیراز با عنوان مکتب زند یا مکتب گل به وجود آمد. زیرا بیشترین توجه به نقاشی های گل و مرغ و نقاشی های زیر لاکی بود. میراث این هنر توسط زندیه به عنوان تحولی از دوران صفویه آغاز و به هنر قاجار انتقال یافت. نقاشی های دوره زندیه در بردارنده جنبه های مختلف با موضوعات متنوع و نقاشی های رنگ روغنی با ابعاد بزرگ، نقاشی های لاکی و روغنی گل و مرغ بود.
تحول اساسی در این دوره را بیشتر می توان در شیوه های جدید هنری به ویژه نقاشی بر اشیا مختلف از جمله قاب آیینه، صندوقچه های جواهر و … دید.
گل و مرغ در دوره قاجار هم به گسترش خود ادامه داد و این رشد و توسعه در کاشی های دوره قاجار و آثار لاکی نمایان بود و به طور کلی می توان گفت هنر دوره قاجار بیشتر به سمت نقاشی های غربی و فرنگی سازی متمایل بوده است.
دیدگاهتان را بنویسید