هنر نگارگری در شاهنامه

از دیگر معما های بی پاسخ قدیم الایام در آن چه از محیط فرهنگی نگارگری در شاهنامه می‌دانیم آن است كه نگارگری در این كتاب با اسم و رسم والایی كه به هم رسانده، حدود 300 سال پس از پدید آمدن اولین نسخه‌ های خطی از خود كتاب سابقه دارد.

درباره این معما ناگشوده به چندین روش می‌ توان سخن گفت. از هر طرف هم كه به راه پاسخ دادن این معما برویم چیز های بیشتری بر آشنایی ما با فرهنگ ایران افزوده می شود. هدف از این مقاله آن است كه اطلاعاتی راجب به نگارگری شاهنامه و تاریخچه آن ارائه دهیم.

فردوسی و شاهنامه فردوسی

خواندن چندین بیت از شاهنامه، رشد کردن در جغرافیای ایران، رد شدن از سال‌ های مدرسه و به گوش خوردن حکایت‌ های معروف شاهنامه، همه گویا بر این است که فردوسی برای ایرانیان نامی آشنا است.

فردوسی در “طبران طوس” در سال ۳۲۹ هجری چشم به جهان گشود و پدرش از کشاورزان طوس بود و از نظر مادی دارای ثروت و موقعیت قابل توجهی بود.

شاهنامه فردوسی از بزرگ ترین سروده‌ های حماسی جهان است. حاصل حدود به سی سال از عمر ابوالقاسم فردوسی. به این نکته باید اشاره کرد که قبل از آنکه فردوسی سردون شاهنامه را آغاز کند، “دقیقی” که شاعر نامی و هم‌ دوره فردوسی بود، به سردون شاهنامه پرداخت. اما بخت با او یار نبود و فقط توانست هزار بیت از داستان گشتاسب و ارجاسب تورانی را روایت کند.

فردوسی به چهل ساله نرسید که به دست غلامش به قتل رسید.

بخش اول شاهنامه

بخش اول قسمت اساطیری شاهنامه است. این دوران از زمان کیومرث شروع می‌ شود و تا روی کار آمدن فریدون ادامه پیدا می‌ کند. این دوره روایت پادشاهانی‌ است به مانند تهمورث، جمشید، کیومرث، هوشنگ. در همین زمان است که تمدن ایرانی به وجود می‌ آید. و به عبارتی دیگر می‌توان گفت که فردوسی در این بخش از شاهنامه فردوسی به سراغ نخستین ها می‌رود: آتش کشف می‌شود، سنگ از آهن جدا می‌شود، رشتن و بافتن و کشاورزی پدیدار می‌ شود.

غالب جنگ‌ های این دوران، جنگ‌ های داخلی‌ است و در پایان همین دوران است که ضحاک نماد بدی و دشمن پاکی حکومت را به دست می‌ گیرد، اما سر انجام فریدون با همراهی کاوه‌ ی آهنگر و حمایت مردم، او را شکست می دهند و دوران جدیدی آغاز می‌ شود.

بخش دوم شاهنامه

بخش دوم داستان های پهلوانی یا حماسی را در بر می‌ گیرد. آغاز دوران پادشاهی فریدون و به تخت نشستن پادشاهانی به مانند ایرج، منوچهر، نوذر و گرشاسب.

در دوران پهلوانی‌ است که جنگ‌ بین ایران و توران آغاز می‌ شود. در همین قسمت شاهنامه فردوسی است که روایت دلاورانی به مانند زال، رستم، گودرز، بیژن، سهراب و امثال آن‌ ها نقل می‌ شود.

افراسیاب، پسر کیکاووس سیاوش را به قتل می‌ رساند و رستم به توران زمین می‌ رود تا انتقام خون سیاوش را از افراسیاب بگیرد. زرتشت، پیغمبر ایرانیان در دوران پادشاهی گشتاسب ظهور می‌ کند و بعد از مرگ اسفندیار، رستم نیز به دست برادر خود شغاد کشته می‌شود. دوران پهلوانی با مرگ رستم به پایان می‌ رسد.

بخش سوم شاهنامه

بخش سوم بخش تاریخی آن است. روایت هایی از مرگ و زندگی شاهانی مانند “بهمن” پسر اسفندیار یا همان اردشیر دراز دست تا خسرو پرویز و شاهان ساسانی. این دوران با ظهور بهمن شروع می‌ شود و پس از بهمن، همای و سپس داراب و دارا پسر داراب به پادشاهی می‌ رسند.

در این دوره است که اسکندر مقدونی به ایران حمله ور می‌ شود. او برای اینکه بر تخت پادشاهی دست یابد، دارا را، که درواقع همان داریوش سوم است، به قتل می‌ رساند. دوران پادشاهی اشکانیان نیز پس از دوره اسکندر بسیار خلاصه بیان می‌ شود و در نهایت ساسانیان حکومت را به دست می‌ گیرند. دوره تاریخی شاهنامه فردوسی با حمله‌ اعراب و شکست ایرانیان به پایان می‌ رسد.

نگارگری در شاهنامه

اگر علاقمند به هنر نگارگری و پیگیر نسخه‌ های آثار معروف در این هنر باشید، قطعا نام شاهنامه‌ های زیادی به گوشتان خورده است. از شاهنامه ابو منصوری تا شاهنامه دموت، از مکتب تبریز دوم و شاهنامه طهماسبی تا شاهنامه بایسنقری.

راجب به شاهنامه ابومنصوری بخواهم بگویم، در واقع شاهنامه‌ ای بوده است که به دستور ابومنصور طوسی، حاکم توس و به دست ابومنصور معمری وزیر او نگارگری شده است. این شاهنامه که به نثر نوشته شده است به تاریخ ایران پیش از اسلام می‌ پرداخت.

این شاهنامه که در دسته‌ بندی مکتب بغداد قرار می‌ گیرد، منبع فردوسی برای سرودن شاهنامه بوده است. متاسفانه اصل این شاهنامه از بین رفته است و تنها چیزی که از آن باقی مانده است چند صفحه‌ ای از مقدمه آن است که سال‌ ها در ابتدای نسخه‌ های خطی شاهنامه فردوسی کتابت می‌ شده است. این مقدمه از قدیمی‌ ترین نثر های فارسی‌ است که امروزه برای ایرانیان به جا مانده است.

شاهنامه دموت یکی دیگر از نسخه‌ های مصور نگارگری در شاهنامه فردوسی است. در واقع یکی از قدیمی ترین نسخه های نگارگری شده است. این نسخه مربوط به دوره ایلخانی و مکتب تبریز اول است.

شاهنامه شاه‌ طهماسب یا همان شاهنامه طهماسبی یکی دیگر از نسخه‌ های نگارگری شاهنامه است. این اثر مربوط به مکتب صفوی‌ است و شامل ۲۵۸ برگه نگارگری شده از افسانه‌ ها، اساطیر و داستان‌ های شاهنامه است.