از قرن چهارم هجری و در دوران سلجوقیان سبکی در نگارگری ایرانی پدیدار می شود که آن را سبک سلجوقی می‌نامند. نگارگری در مکتب سلجوقی که مربوط به دوران حکومت سلجوقیان در ایران است اولین مکتب نگارگری ایران بعد از اسلام است که در آن تاثیرات هنر ایرانی کاملا مشهود است و کم کم نگاره های هنر عربی (مکتب بغداد) از آن کنار می رود.
پیشینه هنر تصویری در مکتب سلجوقی به قبل از اسلام و به طور خاص به هنر ساسانیان و آسیای میانه بر می‌گردد. نحوه نمایش پیکره‌ها در تصاویر٬ نوع رنگ گذاری و نقوش, همه یادآور حجاری های ساسانیان و نقاشی های کتاب مانوی در آسیای میانه است. در این دوره دوباره تصویرسازی کتاب ارژنگ مانی رونق می‌یابد و سفالگری و نقاشی روی سفال به اوج می‌رسد.
موضوعات نیز به پیروی از پیشینه ادبی ایران، بیشتر موضوعات ادبی است تا علمی. استفاده از موضوعاتی مثل شکار و داستان های ایرانی مانند بهرام و آزاده یکی دیگر از وجوه تاثیرات هنر ساسانی بر کتابت سلجوقی است. از نگارگران مربوط به این دوره می توان از “ابوتراب” و “فخرالدین حسین بدیع نقاش” را نام برد.
فهرست مطالب
مکتب سلجوقی
سلجوقیان که نسب آنها به «سلجوق بن دقاق» می رسد طایفه ای بودند از ترکمانان غز و خزر که در روزگار سامانیان در دشتهای خوارزم و سواحل دریای خزر در آن سوی رود جیحون سکونت داشتند. ترکمانان مکتب سلجوقی در حدود سال ۴۱۶ هجری قمری در ماوراءالنهر سر به شورش برداشتند؛ ریاست ایشان در آن زمان با «ارسلان بن سلجوقی» بود.
سلطان محمود بر ارسلان دست یافت و او را در دژ «کالنجر» از قلاع هندوستان به زندان محکوم کرد و بسیاری از اعضای خانواده ایشان را کشت. تا سلطان محمود زنده بود سلجوقیان به سبب قدرت او یارای شورش و عصیان نداشتند. زمانی که وی درگذشت و پسرش مسعود به سلطنت نشست، در سال ۴۲۶ هجری قمری قریب ده هزار تن از جنگاوران مکتب سلجوقی به سرکردگی «طغرل بیک و چغری بیک وینجو» پسران «میکاییل» از ماوراءالنهر به حدود خراسان آمدند و از مسعود خواستند که به داخل ایران مهاجرت کند.
چون مسعود از این کار مانع شد، بین سلجوقیان و دولت او اختلاف افتاد و پس از چند جنگ، مسعود را بین مرو و سرخس شکست دادند و طغرل پسر میکاییل در سال ۴۲۹ هجری قمری به نیشابور درآمد و بر تخت نشست و به نام خویش خطبه خواند؛ او موسس سلسله سلجوقی است. بدین ترتیب دولت سلجوقی تشکیل شد و به متصرفات خود افزود و تا بغداد پیش رفت و در این شهر به نام او خطبه خواند. پس از وی الب ارسلان به دستیاری بوعلی حسن بن علی طوسی معروف به خواجه نظام الملک خود را شاه خواند و اصفهان را به پایتختی خود برگزید. مکتب سلجوقیان تا سال ۵۹۰ هجری قمری ادامه یافت.
سبک شناسی
از نظر دیداری در این مکتب همچنان ترکیب‌بندی‌های ساده, همچون مکتب بغداد حفظ شده ولی تأثیراتی که از نقاشی ساسانی (پیش از اسلام) و سلایق شرق دور (چین) بر این مکتب حاکم شده, تفاوت عمده ی آن با مکتب بغداد است. از دیگر تفاوت ها این که در نگارگری این مکتب پس‌زمینه را رنگ میکردند و معمولاً رنگ‌ها سرخ بودند و از نقوش اسلیمی زیاد استفاده میکردند.
در نگارگری‌های مکتب سلجوقی ترکیب‌بندی‌ها, انسجام بیشتری یافتند. نگارگران این دوره وقت خود را صرف تزیین لباس ها نمی کردند و سادگی و یکپارچگی را اساس کار خود قرار دادند. و همچنین دیگر خبری از سرها با ریش و عمامه بزرگ که نشانگر تصویرسازی عربی بود، نیست.
کشیدن بانوهایی با چهره‌های گرد و چشم های بادامی و با زیور آلات از مشخصه‌های نقاشی مانوی بود که بعدها در نگارگری‌های مکتب سلجوقی هم دیده می‌شد. در بسیاری از پیکره‌ها هاله‌ای دور سر وجود دارد که به‌دلیل جدا کردن پیکره از پس‌زمینهٔ استفاده می شده، سرها بزرگ‌تر از بدن هستند و بر بازوها عموماً بازوبندی به چشم می‌خورد.
نظر استاد سمیه رشیدی راجع به معنی و مفهوم هنر نگارگری
نگارگری یا نقاشی ایرانی یا پیکره نگاری یا مینیاتور ، سه زیر مجموعه یا شاخه های اصلی دارد ؛ تذهیب ، تشعیر و گل و مرغ . کسانی که دنبال زیرشاخه های نگارگری هستند ، باید اول با هنر نگارگری آشنا شده و بعد سمت علاقه خود بروند . نتیجه این کار ساده شدن قوائد نگارگری برای دانشجویان ساده میشود و راحت تر میتوانند در یکی از زیر شاخه های نگارگری ، فعالیت کنند .
هنر سلجوقي
قبايل ترك نژاد از سده ي پنجم هجري، كو چ هاي گسترده اي در آسياي مركزي انجام دادند كه به برقراري حكومت قراخانيان در ماوراءالنهر و سلجوقيان در ايران ختم شد . گروهي از اين قبايل ترك كه به غز شهرت داشتند، به طرف منقشلاق و دسته اي ديگر وارد ايران شدند. بدنه ي اصلي اين گروه، تحت رهبري خاندان سلجوق قرار داشت .
از مشخصه ي اساسي تركان سلجوقي در تحول و توسعه هنر ايران، توسعه و گسترش زبان فارسي و آداب و سنت هاي ايراني بود . به دليل حمايت هاي گسترده سلاطين سلجوقي، سبك و روش خاصي در هنر و صنايع آن زمان ايجاد شد . هنرمندان در گستره ي وسيعى از هنرها، شامل كتاب آرايي، سفالگري، فلزكارى، نساجي، معماري و غيره با ويژگى هاى منطقه اى ثار ماندگارى را خلق كردند.
رواج نگارگري بر روي آثار سفالي به منظور ايجاد يك صحنه ي مستقل به جاي اجرا بر كاغذ يا بر پرده، نشان از رونق تصويرگري در اين دوره است. نگارگر سلجوقي در پاره اي از موارد ناچار شده است برخي از نگاره اثر خود را با حجم كاسه متناسب سازد ولي هرگز اصالت نقاشي خود را در اين رهگذر فداي اين گونه ملاحظات نكرده است .
درك تحولات نگارگري در مكتب سلجوقي، به دليل معدود نسخ خطي برجای مانده از اين دوره، با دشواری بسيار همراه است؛ لذا شناخت جلوه های هنری و زيبايی شناسی نگاره های مكتب سلجوقی، پژوهش در نقوش ديگر آثار را می طلبد.
اگه میخوای بیشتر راجب به تاریخچه نگارگری بدونی اینجا کلیک کن!!
نگارگری در مکتب سلجوقی
نگارگری در مکتب سلجوقی که به دلیل ویرانگری های بعدی مغولان فقط تعداد معدودی از آن باقی است، نظیر قوالب دیگر هنری این دوره، شدیدا آرایشی و دارای ویژگیهائی شبیه مشخصه های نقاشی روی سفالینه ها است. در این دوره بود که نظامی شاعر معروف خمسه خود را سرود که در ادوار بعد الگویی برای نگارگری ایران گردید و شهرت همه جانبه ای پیدا کرد؛ علت علاقه هنرمندان به این خمسه را نیز براحتی می توان دریافت.
مصور ساختن کتاب در مکتب سلجوقی به شیوه ای خاص و با خصوصیاتی بیشتر ایرانی و کنار گذاشتن خصلت های که در شیوه عباسی رواج داشت همچون خصوصیات نژادی و لباسهایی به سبک مسیحی، ادامه یافت. از این زمان کتب متعددی به دست آمده است ولی نمونه های موجود مشابهت کاملی با سفالینه های لعابدار این دوران دارد و همان نقش ها را با جزییات و دقت کامل بر روی سفال ها می بینیم.
طراحان و نگارگران این سفالینه ها همان هایی هستند که تصاویر مربوط به کتاب ها را نقش کرده و ظروف زیبایی ساخته اند که هر یک به منزله شاهکاری از هنر نگارگری در آن دوران است.
داستان بهرام گور و آزاده از موضوعاتی است که بارها بر روی سفالینه ها و ظروف این دوران نقش گردیده و خصوصیات هنری ساسانی را به وضوح حفظ کرده است. “کریستین پرایس” در کتاب تاریخ هنر اسلام به کاسه ای زیبا اشاره می کند که در آن بهرام گور را بر پشت شتری می بینیم که به شکار پرداخته و آزاده، نوازنده خویش را که چنگ می نوازد بر ترکش سوار کرده است. کاسه ای که امروزه در اختیار مجموعه “مرتیزشیف” است از این نمونه به شمار می آید.
از دیگر سفالینه های مشهور مکتب سلجوقی کاسه ای است که اگر نگاهی به این کاسه سفالینه مینایی فریر گالری (Freer Gallery) بیندازیم بزودی درمی یابیم که منظور از نقاشی بر این کاشی مینایی تنها تزیین آن نبوده بلکه منظور ایجاد یک صحنه مستقل و یک نقاشی از هر جهت کاملی بوده است که بجای اجرا بر کاغذ و یا بر روی پرده روی سفال انجام گرفته است
ویژگی های نگارگری مکتب سلجوقی
مکتب سلجوقی یا فارس و خراسان، این دوران مهم ترین دوره ی همگامی هنراسلامی وادبیات فارسی است.
گوشه ای از ویژگی های نگارگری در مکتب سلجوقی :
صحنه ها در این تصاویر اغلب خلوت و ترکیب بندی ها ساده و متقارن هستند و مشابهت هایی با حجاری های دوره ساسانی دارند.
در برخی از این تصاویر بعضی علائم و نمادهای باستانی همچون بزرگ بودن و مرکزیت داشتن عناصر اصلی و استفاده از هاله ی دورسر دیده می شود.
رنگ تصاویر محدود و تخت با خطوط کناره نما مورد استفاده قرار می گیرد.
نگارگری مکتب سلجوقی بر روی زمینه ی سرخ همراه با نقوش روی زمینه برای اولین بار به صورت پیچک های ریز است.
پیکره های این دوره کوتاه قامت و دارای صورت های تمام رخ با دهان تنگ و چشمان مورب به همراه موهای مشکی بلند بافته شده و همچنین دارای لباس های رنگارنگ بدون چین و چروک همراه با تزیینات گل و برگ و نقوش هندسی و غیر هندسی بوده است.
اگه میخوای همه چیز راجب به نگارگری رو بدونی اینجا کلیک کن!!
مکتب سلجوقی و هنر مصورسازی
هنر مصور سازی کتاب از قرن سوم هجری در میان مسلمانان رواج پیدا کرد، آنچنانکه در حد فاصل قرون هفتم تا اوایل دوازدهم هجری این هنر اوج تبلور و وسعت خود را طی نموده و به حکایت آثار موجود به نقطه اوج باروری خود رسید. اشاره رفت که پس از ورود اسلام به ایران، حکومت سلجوقی بنیانگذار اولین فرمانروایی پادشاهی و مکتب نگارگری در ایران بوده و زمینه های نگارگری بعد از اسلام را در ایران بنیان نهاده است.
چون هنر مصورسازی مکتب سلجوقی متأثر از اسلام و مکتب بغداد می بود و حرمت تصویرسازی موجودات و جانداران در این مکاتب امری پیشفرض و متصور بوده، لذا هنرمندان هنر اسلامی گرایش به طرح های تزئینی ایرانی پیدا نمودند و در مسیر ترویج و تکمیل آن قدم نهادند تا هم بدین طریق هنر خود را هویدا سازند و هم هنر ایشان منافاتی با منع مذهبی ترسیم موجودات جاندار در اسلام نداشته باشد.
مکتب سلجوقی در ارایه آثار کتاب آرایی خود از ترکیب بندی ساده مکتب بغداد استفاده میکرده اند. هرچند از تاثیرات نقاشی مخالفان این نظر محققینی هستند که معتقدند نقاشی های دورۀ ساسانی و سلایق بدیع شرقدور “چین” نیز بی بهره نبوده اند. زیبایی نگارگری در مکتب سلجوقی ممکن است متاثر از نقاشی های معابد مانویان بوده باشد و یا در اثر تشویق شاهزادگان سلجوقی، درست شده باشد.
کتاب های به جا مانده از مکتب سلجوقی
ورقه و گلشاه (این کتاب دارای 71 صفحه نگاره است و تنها کتابی است که مشخصا مربوط به مکتب سلجوقی است – قرن پنجم) سمک عیار الاغانی (در حیطه موسیقی و تألیف ابوالفرج اصفهانی) مفید الخاص فی علم الخواص (زکریای رازی) خواص الاشجار (زکریای رازی) شاهنامه توپقاپوسرای (اشاره موزه‌ای در ترکیه) شاهنامه کاما (محافظت شده در موسسه شرق‌شناسی کاما در بمبئی)
“ورقه و گلشاه” را یکی از عالی ترین آثار نگارگری ایرانی می دانند که 71 نگاره دارد. این کتاب منظومه‌ای عاشقانه از عیوقی است که به همراه اثر نگارگری شده دیگری با عنوان “اندرزنامه” که قدیمی‌ترین اثر دوره سلجوقی است هم اکنون در موزه توپقاپوی استانبول نگه‌داری می شود. شاهنامه کاما نیز از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین نسخه‌های این شاهکار ادبی است به سبک مکتب سلجوقی مصور شده است.
دیدگاهتان را بنویسید